Tạp chí xã hội

Theo một báo cáo mà Liên Hiệp Quốc công bố hồi tháng 03/2024, nhìn chung trên thế giới lượng rác thải từ các thiết bị điện và điện tử (rác điện tử) đã tăng hơn nhiều so với dự báo hồi năm 2020 và sẽ còn tăng mạnh từ nay đến năm 2030.

Rác điện tử tăng vì nhiều lý do: cuộc sống hiện đại khiến nhu cầu sử dụng thiết bị điện và điện tử ngày càng cao, nhưng vòng đời sản phẩm lại càng càng ngắn do nhu cầu thay đổi của người sử dụng, hay do nhiều nhà sản xuất đã cố tình hạn chế tuổi thọ của sản phẩm (obsolescence), khả năng sữa chữa đồ cũ cũng bị hạn chế …

Một điều đáng lo ngại là, dù lượng rác điện tử tăng mạnh, tỉ lệ thu gom và tái chế lại thấp, mức trung bình trên thế giới chỉ là khoảng 22%, tỉ lệ này ở châu Âu là 42,8%. Việc rác thải điện tử không được thu gom, xử lý hiệu quả được cho là sẽ gây ra nhiều nguy cơ đối với môi trường và sức khỏe người dùng.

Riêng tại Pháp, theo một nghiên cứu Viện IFOP thực hiện cho bộ Chuyển đổi sinh thái, được trang Futura Sciences trích dẫn hôm 20/03, trung bình mỗi hộ gia đình sử dụng tới 99 thiết bị điện tử. Và chỉ có 38% hộ gia đình sửa chữa đồ cũ khi chúng bị hỏng.

Để hiểu thêm về tình hình thu gom và tái chế rác thải điện tử tại Pháp, những khó khăn, thách thức của lĩnh vực này, RFI Tiếng Việt ngày 19/04/2024 đã phỏng vấn bà Claire Lemarchand, giám đốc chuyên trách vận động, nâng cao nhận thức của cộng đồng và cũng là phát ngôn viên của Ecosystem. Ecosystem là một trong những tổ chức sinh thái (éco-organisme) chuyên về thu gom và xử lý rác thải điện tử tại Pháp, được nhà nước công nhận là doanh nghiệp phi lợi nhuận, hoạt động vì lợi ích chung.

RFI : Xin chào Claire Lemarchand. Theo bà, tình hình thu gom và tái chế rác điện tử tại Pháp cụ thể ra sao ? Liệu rác thải điện tử ngày càng được thu gom, quản lý và tái chế tốt hơn trong những năm gần đây tại Pháp ?

Claire Lemarchand : Quả thực, báo cáo của Liên Hiệp Quốc nhấn mạnh rằng mức tiêu thụ, và ngầm trong đó là mức sản xuất thiết bị điện và điện tử, ngày càng gia tăng và rất đáng kể trên thế giới.

Trái lại, ở Pháp và châu Âu, đặc biệt là Pháp, do có các quy định kỹ hơn, với các tổ chức sinh thái như Ecosystem quản lý rác thải, thu gom nhằm tái chế rác điện tử, nên mọi chuyện khá tốt. Chẳng hạn, năm 2023, chúng tôi đã thu gom được 646 ngàn tấn thiết bị điện gia dụng (192 triệu thiết bị điện) trong khi cũng vào năm ngoái, tổng lượng thiết bị điện đưa ra thị trường là 1 triệu 267 ngàn tấn, tức là lượng thu gom của chúng tôi tương đương hơn một nửa lượng bán ra thị trường.

Trong số 646 ngàn tấn thiết bị nói trên, chúng tôi tái chế được khoảng 80%. Có những thứ chúng tôi vẫn chưa tái chế được. Ngoài ra, trong các thiết bị điện và điện tử còn có những chất gây ô nhiễm cần được tách ra và lưu giữ tại các cơ sở xử lý chất thải nguy hiểm, chứ không thể tái chế được những chất này.

(…) Cũng trong số 646 ngàn tấn thiết bị thu gom được nói trên, được tái chế nhiều nhất, nếu xét về khối lượng, vẫn là những thiết bị điện gia dụng cỡ lớn như tủ lạnh, máy rửa bát, máy giặt … Nhưng nếu xét về số lượng thiết bị, được tái chế nhiều nhất vẫn là những thiết bị điện gia dụng cỡ nhỏ, như bàn chải đánh răng chạy bằng điện, máy nướng bánh mỳ …

RFI : Theo bà, tại Pháp, đâu là những yếu tố hạn chế hoặc khiến việc tái chế rác thải điện và điện tử trở nên khó khăn, phức tạp ? Hiện nay, đâu là thách thức lớn nhất cần giải quyết ?

Claire Lemarchand : Chúng ta cần hiểu là trước khi có thể tái chế thì phải thu gom rác thải điện tử. Và có 2 lý do chính khiến chúng tôi không thể thu gom được toàn bộ rác thải điện và điện tử:

Thứ nhất là việc nhầm lẫn trong khâu phân loại rác. Một phần tư lượng thiết bị điện tử cỡ nhỏ như điện thoại, ổ cắm điện, đồ chơi chạy bằng điện … bị vứt vào thùng rác sinh hoạt hoặc thùng rác bao bì. Có khoảng 118.000 tấn rác điện tử bị vứt vào thùng rác không đúng loại nên không được tái chế đúng cách. Như vậy là chúng không thể được khử ỗ nhiễm và chúng tôi cũng không thể tái sử dụng các vật liệu để sản xuất các thiết bị mới.

Yếu tố thứ 2 là nạn buôn bán rác thải trái phép. Một phần tư lượng rác thải điện và điện tử được thu gom trái phép. Đó là bởi vì các thiết bị điện tử có những kim loại có giá trị nên bán được giá trên thị trường. Chính vì thế, chúng bị đánh cắp, hoặc thậm chí bị xuất khẩu sang các nước ít nhiều xa Pháp và châu Âu. Số thiết bị này chiếm khoảng 450 ngàn tấn.

Như vậy là có tổng cộng 450 ngàn tấn rác điện tử lọt ra khỏi lĩnh vực tái chế hợp pháp và 118 ngàn tấn rác là do phân loại sai nên không được thu gom, tái chế.

RFI : Vậy theo nhận định của bà, tại Pháp, thu gom hay tái chế rác thải điện tử đặt ra nhiều thách thức hơn ?

Claire Lemarchand : Có những thách thức thường trực trong việc thu gom hoặc tái chế. Chẳng hạn, về tái chế, hiện nay chúng tôi đặt các thùng thu gom rác điện tử tại các cửa hàng hoặc khu tập kết rác. Chúng tôi thu gom được những thiết bị điện và điện tử được chế tạo cách nay khoảng 10, 15 hay 20 năm. Đối với những thiết bị này, chúng tôi đã biết chúng được làm từ chất liệu gì, bên trong thiết bị có những chất gây ô nhiễm nào … Điều đó cũng có nghĩa là chúng tôi biết cách tái chế rác thải từ những thiết bị điện tử đã được chế tạo từ cách nay nhiều năm.

Trái lại, mỗi năm chúng tôi lại thu gom được những loại thiết bị mới với những loại vật liệu hoặc hợp kim, hoặc các dạng nhựa, hoặc chất gây ô nhiễm mà trước đây chúng tôi chưa từng thấy trong các thùng rác điện tử. Vì thế mà theo dòng thời gian, chúng tôi phải liên tục điều chỉnh các đơn vị xử lý để luôn có thể tái chế tốt hơn và nhiều hơn. Thường xuyên là phải như thế. Tái chế rác điện tử là một ngành công nghiệp không ngừng phát triển.

RFI : Rác thải từ loại thiết bị điện - điện tử nào khó tái chế nhất ? 

Claire Lemarchand : Trên thực tế, điều này không liên quan đến loại máy móc, thiết bị, mà chủ yếu liên quan đến phương thức chế tạo chúng.

Nếu một chiếc máy được chế tạo bằng cách ghép dán một mảnh kim loại với một mảnh nhựa thay cho cách bắt vít, thì chúng sẽ nhẹ hơn và nhỏ gọn hơn. Trái lại, khi hai vật liệu được dán vào nhau thì không thể dễ dàng tách chúng ra được. Khi tách chúng ra, bao giờ cũng sẽ mất một mẩu nhựa, một mẩu kim loại và keo dính ở mối ghép nối. Như vậy chính cách thiết kế và lắp ráp mới là yếu tố khiến việc tái chế bớt khó khăn hay là thêm phức tạp.

RFI : Ngành tái chế rác thải điện tử ở Pháp có lẽ vẫn còn những khó khăn, thách thức. Nhưng liệu lĩnh vực này ngày càng được quản lý tốt hơn ở Pháp ? Chính phủ Pháp có hỗ trợ hay có chính sách gì để thúc đẩy ngành công nghiệp vốn rất quan trọng này ?

Claire Lemarchand :Xin nhắc lại là tại Pháp, tái chế và thu gom rác thải điện và điện tử là do các « éco-organisme (cơ quan sinh thái) quản lý. Đây là những công ty tư nhân nhưng phải đáp ứng các nghĩa vụ mà nhà nước đề ra. Chẳng hạn nhà nước yêu cầu là trong 6 năm tới, chúng tôi phải tái chế được bao nhiêu tấn rác điện tử, khử ô nhiễm được bao nhiêu thiết bị … Có hàng loạt nghĩa vụ. Dĩ nhiên là chúng tôi phải đáp ứng các nghĩa vụ, yêu cầu nhà nước đề ra. Đây là vai trò của chúng tôi, nhưng chúng tôi không được nhà nước cấp ngân sách mà được các nhà sản xuất tài trợ.

Khi quý vị mua một chiếc máy giặt, trên hóa đơn quý vị thấy có khoản éco-participation (khoản đóng góp sinh thái). Đây không phải là tiền thuế (taxe). Khoản tiền này được chuyển trực tiếp cho tổ chức Ecosystem để chúng tôi có kinh phí thu gom, tái chế, tái sử dụng thiết bị và cũng là dùng để chi trả khoản « bonnus réparation » để giảm chi phí sửa đồ dùng cho người dùng (Đây là khoản tiền hỗ trợ để khuyến khích người tiêu dùng Pháp sửa chữa các thiết bị điện hoặc điện tử khi thiết bị hỏng hóc thay vì mua sản phẩm mới thay thế ngay lập tức).

RFI : Rác thải điện tử có phải là chất đầu độc từ từ môi trường và sức khỏe con người ?

Claire Lemarchand:Về bản chất, các thiết bị điện và điện tử có chứa một số chất gây ô nhiễm, chẳng hạn như brome, thủy ngân, asen, khí flo - loại chất làm lạnh có trong tủ lạnh chẳng hạn. Chính vì trong các thiết bị có chất gây ô nhiễm nên cần phải tái chế rác điện tử. Đây là điều quan trọng. Nhưng không chỉ cần tái sử dụng kim loại, nhựa, thủy tinh có trong các thiết bị, trước hết chúng ta sẽ khử ô nhiễm các thiết bị. Các chất ô nhiễm này phải được cất giữ tại các cơ sở xử lý chất thải nguy hiểm để chúng không gây ô nhiễm môi trường đất, nước và không khí, có thế thì mới không ảnh hưởng đến sức khỏe của chúng ta. Đó là điều cơ bản trong lĩnh vực mà chúng tôi đang điều phối.

RFI : Tại Pháp, tái chế rác thải điện tử mang lại những tiềm năng nào ? Đâu là triển vọng phát triển ?

Claire Lemarchand :Khi nói đến tái chế rác thải điện và điện tử tại Pháp thì phải nói đến 3 điểm cơ bản.

Đầu tiên là phải tái sử dụng vật liệu thay vì khai thác tài nguyên thiên nhiên. Chúng ta đang đứng trước thách thức là tài nguyên thiên nhiên ngày càng khan hiếm, nguồn tài nguyên của chúng ta không phải là vô hạn. Thế nên, chúng ta càng tái chế được nhiều thì càng bớt phải khai thác tài nguyên thiên nhiên.

Về điểm thứ 2, như tôi đã nói ở trên, là phải khử ô nhiễm các chất độc hại để thực sự bảo vệ sức khỏe con người và môi trường.

Và điểm cuối cùng, khi thu gom các thiết bị, trước khi tái chế chúng, chúng tôi phải xem liệu có thể tái sử dụng chúng nữa hay không. Nếu các thiết bị vẫn còn trong tình trạng có thể hoạt động tốt hoặc có khi chỉ cần sửa chữa là hoạt động lại được thì nên tái sử dụng chúng. Trước khi tái chế, điều quan trọng là phải kéo dài tuổi thọ của thiết bị càng lâu càng tốt, làm sao để thiết bị có thể hoạt động lâu nhất có thể. Chúng ta không nên thay mới chỉ vì chúng ta muốn có sự đổi khác về màu sắc, chức năng. Chúng ta nên sử dụng thiết bị càng lâu càng tốt. Đây là hành động đầu tiên để bảo vệ môi trường. Đến khi nào đồ vật đã quá cũ, không thể hoạt động được nữa thì chúng tôi mới tái chế. Đó là điều cơ bản.

Xét về lợi ích, không nên xuất khẩu rác thải điện và điện tử. Đó là bởi vì tái chế rác thải là tạo việc làm trong nước. Đây là một ngành công nghiệp nội địa của Pháp, tạo việc làm ngay tại Pháp. Công ty Ecosystem của chúng tôi có 160 nhân viên, nhưng tính trong toàn bộ lĩnh vực này thì chúng tôi tạo được việc làm cho hơn 7.000 người tại nước Pháp, ở cả Pháp lục địa và các vùng lãnh thổ hải ngoại.

RFI : Claire Lemarchand, bà là phát ngôn viên của Ecosystem. Xin bà giới thiệu thêm về những đóng góp của Ecosystem cho lĩnh vực thu gom và tái chế rác chất thải điện và điện tử ở Pháp ?

Claire Lemarchand : Ecosystem là một doanh nghiệp phục vụ lợi ích chung. Chúng tôi là cơ quan phi lợi nhuận. Sứ mệnh duy nhất của chúng tôi là dựa vào « éco-participation » (khoản đóng góp sinh thái) để thu gom rác điện tử và tái chế.

Tôi xin nói để quý thính giả của đài hiểu là rác điện tử trong những thùng màu xanh lá cây đặt tại các siêu thị và những thùng chứa thiết bị điện và điện tử mà quý vị thấy ở các trung tâm tập kết rác, đều do công ty Ecosystem thu gom. Sau đó, chúng tôi chuyển tất cả đến các trung tâm xử lý rác điện tử của Ecosytem. « Bonnus réparation » để giảm chi phí sửa thiết bị điện tử cũ cũng là do Ecosysem tài trợ. Năm 2023, Ecosystem đã sửa chữa để tái sử dụng 900.000 thiết bị. Con số này tăng hàng năm và sẽ còn tăng nữa, làm như vậy để tuổi thọ của thiết bị ngày càng được kéo dài.

RFI Tiếng Việt xin chân thành cảm ơn bà Claire Lemarchand, phát ngôn viên của Ecosystem, đã tham gia chương trình !

Sau 25 năm làm việc trong điện Elysée, phục vụ 4 tổng thống Pháp và các chính khách quốc tế, Guillaume Gomez đã gỡ bỏ chiếc mũ đầu bếp và đội lên chiếc mũ “đại sứ ẩm thực” của Pháp, với những chuyến công du quảng bá ẩm thực Pháp trên khắp thế giới.

Vào nghề từ năm 14 tuổi, Guillaume Gaumez đã được một đầu bếp cho học việc tại một nhà hàng  2 sao Michelin tại Paris. Và cũng chính người thầy này đã đưa ông vào điện Elysée, làm nghĩa vụ quân sự năm 1997, dưới thời tổng thống Jacques Chirac. Bảy năm sau đó, chính tổng thống Chirac đã trao tặng huy hiệu “Thợ có tay nghề cao” ( Meilleur Ouvrier de France ) cho Gomez, lúc ông mới 25 tuổi và trở thành đầu bếp trẻ nhất nước Pháp đạt danh hiệu này. “Đó là một khoảnh khắc quan trọng trong đời tôi”, Guillaume Gomez khẳng định. “Không chỉ với riêng cá nhân tôi mà cả với nghề nghiệp của chúng tôi, bởi vì tất cả các đầu bếp đều sẽ được vinh danh mỗi khi một đầu bếp được nhận giải cao quý này”. 

Trong 25 năm, Guillaume Gomez từng chỉ đạo trong căn bếp rộng hơn 500 mét vuông của điện Elysée, phục vụ hàng trăm ngàn bữa ăn, cho 4 vị tổng thống Jacques Chirac, Nicolas Sarkozy, François Hollande và Emmanuel Macron, cùng vô số các chính khách quốc tế được đón tiếp tại phủ tống thống.

Vào năm 2020, ông  đã cho ra mắt cuốn sách “A la table des présidents” ( Ngồi vào bàn với các tổng thống ), được coi là một bộ sưu tập các thực đơn ngon nhất phục vụ cho những vị khách danh giá nhất của điện Élysée, chẳng hạn như cố Nữ hoàng Elizabeth đệ nhị và cựu tổng thống Mỹ Barack Obama. Cuốn sách cũng gợi lên "ngoại giao ẩm thực" và khả năng truyền tải thông điệp của ẩm thực, như trường hợp thực đơn có trách nhiệm với môi trường được phục vụ trong COP21 - Hội nghị khí hậu Liên Hiệp Quốc ở Paris.

Đọc thêm : Bàn tiệc tại điện Elysée qua các đời tổng thống Pháp

Đến năm 2021, Guillaume Gomez đã được tổng thống Pháp Emmanuel Macron bổ nhiệm làm đại sứ ẩm thực của Pháp, giữ một chức vụ vô cùng đặc biệt, được xem như là “bộ trưởng ẩm thực”, trực thuộc bộ Ngoại Giao. Trong buổi lễ bổ nhiệm, tổng thống Pháp Emmanuel Macron khẳng định : “Guillaume Gomez sẽ đại diện cho tôi trước thế giới ẩm thực, để quảng bá ‘nghệ thuật ẩm thực’ của nước Pháp”.

Trong vòng ba năm qua, với tư cách là đại diện về ẩm thực của tổng thống Pháp, Guillaume Gomez đã thực hiện vô số chuyến đi trên khắp nước Pháp và nước ngoài, đại diện cho tổng thống Pháp tại nhiều sự kiện : Từ chủ trì  buổi lễ ký kết hợp tác giữa tổ chức chống lãng phí đồ ăn với tập đoàn Accor tại Paris, cho đến giám khảo cuộc thi làm bánh mì trong chuyến đi đến Việt Nam.

Nhân dịp kỷ niệm 100 năm giải “Thợ có tay nghề cao của Pháp” – Meilleur Ouvrier de France, RFI đã có dịp trao đổi với ông Guillaume Gomez.

***

Điều gì khiến ông quyết định rời khỏi căn bếp của điện Elysée, đảm nhận một vị trí hoàn toàn mới mẻ ?

Guillaume Gomez : Tôi chưa bao giờ hài lòng với những chiếc ghế thoải mái, hay những con đường đã được vạch ra sẵn… Mỗi khi đi đến đích của một việc gì đó, tôi luôn muốn bước sang một trang tiếp theo. Tôi vào điện Élysée với tư cách là một người làm nghĩa vụ quân sự. Vậy nên về thứ bậc, tôi là người thấp nhất trong tổ bếp, và dần dần tôi leo lên các cấp bậc khác nhau, từ trưởng nhóm, bếp phó, phụ bếp và tôi dần trở thành bếp trưởng. Là bếp trưởng, tôi đã đến vị trí cao nhất trong căn bếp danh giá này.  Nhưng  tôi đã giữ vị trí này trong hơn 10 năm, và đã đến lúc tôi muốn làm việc khác và đó cũng là lúc mà tổng thống đề nghị tôi đảm nhận vị trí đại sứ ẩm thực của Pháp. Công việc của tôi vẫn gắn liền với ẩm thực. Tôi là sợi dây liên kết trực tiếp giữa tổng thống Cộng Hòa Pháp và tất cả những người trong giới ẩm thực. Tôi cũng làm việc với các đại sứ của Pháp, với các cơ quan ngoại giao của Pháp ở nước ngoài.

Đâu là những thách thức lớn nhất khi đảm nhận vị trí đại sứ ẩm thực của Pháp ?

Guillaume Gomez : Đây là một công việc hoàn toàn mới mẻ, tôi là người đầu tiên giữ chức vụ này ở Pháp, và Pháp cũng là nước đầu tiên bổ nhiệm một đại sứ về ẩm thực và thực phẩm (alimentation).  Chắc chắn vị trí này có nhiều thách thức, nhưng đó là điều khiến tôi hài lòng trong công việc hiện nay. Liệu tôi sẽ tiếp tục làm công việc này trong 10 năm nữa? Tôi không rõ, nhưng tôi biết rằng trong 3 năm qua, tôi đã làm được nhiều việc liên quan tới việc sản xuất thực phẩm, tái chế rác thải nông nghiệp, xuất khẩu, chế biến, phân phối thực phẩm.

Tôi không nghĩ rằng tôi nhớ căn bếp, tôi đã ngừng nấu ăn, nhưng không có nghĩa là tôi không còn đam mê với ẩm thực. Với tư cách là đầu bếp đạt danh hiệu Thợ có tay nghề cao, tôi cũng có nghĩa vụ truyền đạt lại kiến thức, làm người khác toả sáng.

Nhiệm vụ của tôi khá rộng, tôi đội lên chiếc mũ đại sứ, tức là tạo ra sức ảnh hưởng với quốc tế. Tuần trước tôi đã đến Maroc. Sắp tới, tôi sẽ đến Roma, Luân Đôn, Benin và cả Cameroun. Tôi cũng đã từng đến Việt Nam, gặp gỡ các doanh nghiệp Pháp hoạt động tại đó, ví dụ như tập đoàn Andros. Công việc của tôi khá rộng, từ việc tạo ra sức ảnh hưởng của Pháp thông qua ẩm thực, qua các giá trị tự do bình bẳng bác ái. Đó cũng là những giá trị khiến nước Pháp trở thành điểm đến hấp dẫn hơn. Hiện Pháp đã là điểm đến du lịch số một trên thế giới, và chúng tôi phải duy trì vị trí này.

Ông có thể cho biết thêm về chuyến đi đến Việt Nam vào năm ngoái, tại sao ông lại chọn điểm đến này ? 

Guillaume Gomez : Phải nói rằng trong số 200 quốc gia trên thế giới và có chỉ khoảng 50 tuần lễ trong năm, nên tôi không thể đi khắp nơi được. Tôi cũng có nhiều việc tại Pháp do vậy tôi thường không thể chấp nhận tất cả lời mời từ quốc tế. Tôi đến Việt Nam vì tôi có mối quan hệ khá thân cận với lãnh sự Pháp tại Việt Nam. Tôi cũng biết những đầu bếp Pháp làm tại đó, cũng như là các đầu bếp Việt  hoạt động rất tích cực trong các tổ chức quốc tế. Doanh nghiệp Andros của Pháp cũng có nhiều hoạt động thương mại, tạo ra ảnh hưởng của ẩm thực Pháp trong khu vực này. Đó là những lý do khiến tôi quyết định đến Việt Nam, vừa liên quan đến thương mại, khía cạnh quan trọng của Pháp, và những trao đổi giữa hai nước.

Tôi rất mừng là các doanh nghiệp Pháp có thể hoạt động tại Việt Nam và phía Việt Nam cũng hoan nghênh sự hỗ trợ của chúng tôi đối với một số lĩnh vực. Đó là ngoại giao, là những trao đổi mà hai bên cùng có lợi, qua khía cạnh thương mại, xã hội.

Không chỉ là đại sứ về ẩm thực, ông cũng tham gia nhiều hoạt động nhân đạo, như đại sứ của tổ chức nhân đạo Vision du Monde ?

Guillaume Gomez : Đó là một lựa chọn cá nhân của tôi và tôi không thể đi thuyết phục mọi người tham gia vào các hoạt động xã hội.

Tôi nghĩ rằng quyết định này đến từ ADN của tôi. Vì tôi biết rằng mình may mắn có cơ thể khoẻ mạnh, thành công trong công việc, có một cuộc sống thoải mái. Liên quan đến ẩm thực, thực phẩm, tôi phát hiện ra một khái niệm về “tự chủ ẩm thực” ( souveraineré alimentaire), mà theo tôi, ăn là một nhu cầu thiết yếu, sau thở… Tôi đã viết hai cuốn sách dạy nấu ăn, được bán rất chạy. Tôi đã trao toàn bộ tiền tác quyền quyền cho các tổ chức xã hội. Cùng với tổ chức Fondation Ecole Félix, chúng tôi đang xây dựng hai trường học ỏ Madagascar. Tôi cũng hoạt động tại các nước khác trên thế giới thông qua tổ chức Vision du Monde.

Tôi nghĩ rằng ẩm thực là một sợi dây liên kết, cho phép đoàn kết, gây quỹ, nâng cao nhận thức, tạo ra một hình ảnh nhất định, một cách giao tiếp.

Liệu một ngày nào đó, ông có dự tính mở nhà hàng của riêng mình ?

Guillaume Gomez :Tôi không nghĩ vậy, bởi vì làm việc ở nhà hàng không phải là nghề phù hợp với tôi. Tôi là đầu bếp chỉ đạo hoạt động tập thể, và tôi đã làm việc đó trong 25 năm tại điện Elysée. Công việc đó không giống như trong nhà hàng hay của chủ nhà hàng, do vậy tôi không thấy mình có tính chính danh để mở nhà hàng. Tuy nhiên, tôi có thể tư vấn cho các nhà hàng. Đó là vai trò của tôi, tức là hỗ trợ những người làm trong ngành này, hỗ trợ họ giải quyết một số vấn đề, đến hoạt động tại những nước khác. Tôi có kiến thức về quốc tế và thị trường thực phẩm quốc tế, chứ không phải về nhà hàng nói chung. Do vậy kiến thức của tôi có thể phục vụ các chính phủ muốn hợp tác với nước Pháp trong lĩnh vực này, hỗ trợ các doanh nghiệp muốn tạo ra một nền ẩm thực có trách nhiệm với sức khoẻ, với xã hội, với môi trường. Đó cũng là những giá trị mà nước Pháp muốn bảo vệ.

Tăng cường giải tỏa các trại tạm cư ở vùng Paris, di dời dân nhập cư và người vô gia cư đến các vùng khác, chính phủ Pháp bị nhiều hiệp hội tố cáo « thanh lọc xã hội », đẩy những người yếu thế, dễ bị tổn thương đi xa thủ đô để che giấu cảnh bần hàn trên đường phố, làm sạch đẹp bộ mặt Paris, trước thềm Thế Vận Hội Mùa Hè 2024.

Liên Hiệp « Mặt trái của tấm huy chương » (Le revers de la médaille) ghi nhận các gia đình có con nhỏ cũng không phải là ngoại lệ. Liên Hiệp « Mặt trái của tấm huy chương » quy tụ 80 hiệp hội thiện nguyện, hỗ trợ người nhập cư, trong đó có những tổ chức nổi tiếng tại Pháp như Médecins du Monde, Secours catholique, Action contre la faim, Emmaüs …

Thế Vận Hội là lý do chính ?

Ông Paul Alauzy, điều phối viên về theo dõi tình hình sức khỏe của tổ chức Médecin du Monde, phát ngôn viên Liên Hiệp« Mặt trái của tấm huy chương » (Le revers de la médaille) nhấn mạnh trong chương trình tranh luận « Thế Vận Hội sẽ dẫn đến một sự suy thoái xã hội ? » trên đài RFI Pháp ngữ ngày 26/03 :

« Dùng từ ngữ như vậy (thanh lọc xã hội - nettoyage social) là nặng nề, nhưng xét đến số phận của những cá nhân đã bị đối xử tệ như vậy từ nhiều tháng nay ở Paris, ở vùng Île-de-France, tôi nghĩ rằng những từ ngữ này đã truyền tải đầy đủ ý nghĩa. Rõ ràng là có những vụ tấn công nhắm vào khu vực của những người đang trong tình cảnh bấp bênh ở Paris, hoặc là trên đường phố, hoặc là trong những khu nhà tạm và việc này xảy ra khắp vùng Ile-de-France (Paris và vùng phụ cận).

Từ cách nay nhiều tháng, chúng tôi thấy là đã có những chính sách ngược đãi những người dễ bị tổn thương nhất trong xã hội chúng ta và những người đang sống trên đường phố, không nhà cửa. Và nay, chúng tôi thấy có sự tăng tốc, những phương pháp mới, và chúng tôi cũng thấy có những sự kiện mới đang diễn ra nhằm vào những người sống lang thang trên đường phố. Chúng tôi đã đọc và tìm hiểu tài liệu. Chuyện này hoàn toàn có liên quan đến việc Thế Vận Hội được tổ chức và sắp diễn ra.

Chẳng hạn, Nhà nước đã triển khai một hệ thống trung tâm tiếp đón (SAS) mới cấp vùng. Việc dỡ bỏ lán trại, giải tỏa các khu tạm cư ở Paris đã diễn ra từ nhiều năm nay, nhưng từ khoảng gần một năm trở lại đây, ngay từ khi có các chuyến xe khách được điều đến để sơ tán những người sống ở các khu tạm cư nghèo khổ, khốn cùng đó, thì chúng tôi thấy những người này đều được đưa ra khỏi vùng Ile-de-France. Giải pháp lập khu tạm cư ngay tại vùng Paris hầu như không còn tồn tại. Điều này là có liên quan đến việc tổ chức Thế Vận Hội ».

Chính quyền Pháp bị chỉ trích về nhiều điểm

Chính phủ Pháp đã bác bỏ điều mà các hiệp hội nhân quyền gọi là sự « thanh lọc xã hội » trước thềm Olympic. Theo chính quyền Macron, chiến dịch di dời, giải tỏa này chỉ nhằm giảm tải cho Paris. Đồng thời, việc phân bổ di dân về các tỉnh cũng tạo thuận lợi cho việc giải quyết các thủ tục hành chính cho họ.

Thực ra, việc giải tỏa các khu tạm cư trái phép không phải chuyện bây giờ mới xảy ra ở Paris và vùng phụ cận. Le Monde ngày 11/04 trích báo cáo của Collectif Accès au droit, theo đó rất khó để khẳng định mối liên hệ giữa chiến dịch giải tỏa khu tạm cư, cưỡng chế di dân rời đi, với việc tổ chức Thế Vận Hội. Trên thực tế, từ trước tới nay, sở Cảnh sát vùng Paris vẫn thường có những chiến dịch quy mô lớn như vậy, nhưng Collectif Accès au droit cũng khẳng định xu hướng gia tăng mạnh chiến dịch giải tỏa. Đã có 33 vụ ở nội đô Paris giai đoạn từ tháng 04/2023 đến giữa tháng 03/2024, so với 19 vụ so với cùng kỳ năm trước. Collectif Accès au droit là đài quan sát về tình trạng vi phạm nhân quyền, không tiếp đón và nạn bạo lực của cảnh sát nhắm vào di dân đang phải sống lang thang trên đường phố Paris.

Chính quyền Pháp bị chị trích về cách thức tiến hành giải tỏa khu tạm cư, chẳng hạn là vào ban đêm khi mọi người đang ngủ, với sự tham gia của hàng trăm cảnh sát. Chính quyền cũng bị lên án về việc thiếu thông tin minh bạch, không quy hoạch các trung tâm đón tiếp người nhập cư (SAS) ngay tại vùng Paris mà chỉ lập « các trung tâm đón tiếp cấp vùng » ở những nơi xa Paris, gây khó khăn cho người nhập cư về việc tìm công việc, phải làm lại các thủ tục hành chính ở nơi mới … thậm chí nhiều tổ chức hỗ trợ di dân còn tố đây là « cái bẫy hành chính » mà chính quyền giăng ra.

Cách thu xếp, bố trí nơi tạm cư mới, phân bổ người bị di dời từ Paris về các trung tâm tiếp đón cấp vùng cũng bị cho là mang tính cưỡng chế, áp đặt một chiều. Le Monde ngày 20/03 cho biết trên toàn quốc có 10 trung tâm đón tiếp cấp vùng, được Nhà nước lập hồi tháng 04/2023. Theo báo 20 minutes ngày 03/03, người nhập cư không được lựa chọn, thậm chí khi lên xe cũng không biết mình sẽ được đưa đến đâu, được tiếp đón thế nào.

Những người bị di dời phải đứng trước lựa chọn, hoặc là phải lên xe để đi đến trung tâm ở các tỉnh theo sự phân bổ của Nhà nước, hoặc là sẽ không được bố trí chỗ ở tạm nữa. Nhưng thời gian họ được phép ở lại một trung tâm đón tiếp cấp vùng nào đó cũng chỉ kéo dài tối đa 3 tuần. Sau đó, họ đi đâu về đâu, sẽ tiếp tục được hỗ trợ thế nào ? Thông tin chính sách về lâu dài của Nhà nước Pháp bị xem là chưa đầy đủ, mù mờ.

Theo Liên Hiệp« Mặt trái của tấm huy chương »,nhiều di dân sau khi chuyển đến các khu tiếp đón ở tỉnh, lại đành rời đi khi chưa hết 3 tuần theo quy định vì điều kiện ở đó không phù hợp, cho dù điều này sau đó sẽ khiến họ gặp rắc rối trong quá trình làm thủ tục hợp pháp hóa giấy tờ hoặc đề nghị được bố trí nơi tạm cư mới. 

Chính quyền Paris : Trách nhiệm lập nơi ở khẩn cấp là của Nhà nước

Về trách nhiệm của Paris, thành phố đăng cai tổ chức Thế Vận Hội, cũng trên đài RFI Pháp ngữ, bà Léa Filoche, trợ lý của đô trưởng Paris, người chuyên trách về tương trợ, chỗ ở khẩn cấp và bảo vệ người tị nạn, chống bất bình đẳng, khẳng định việc giải tỏa các khu tạm cư không phải do chính quyền thành phố triển khai mà là do sở cảnh sát cấp vùng Paris thực hiện. Chính quyền Paris cũng không có thẩm quyền trong việc lập các khu tạm cư khẩn cấp và phân bổ di dân, mà đây là việc của chính quyền trung ương.

Và chính trợ lý của đô trưởng Paris cũng muốn công việc quản lý này phải do Nhà nước thực hiện. Bởi vì theo bà có như vậy thì chính sách tiếp đón di dân mới công bằng và thống nhất trên toàn quốc, tránh tình trạng do chính quyền địa phương thuộc đảng phái chính trị khác nhau mà chính sách đón tiếp di dân cũng mang tính vùng miền. Vả lại, chính quyền thành phố không tìm cách che đậy, giấu giếm cảnh sống khốn khổ, đáng buồn mà bà xem là một phần của cuộc sống đời thường ở Paris :

« Trước hết, Paris là một thành phố rất thường xuyên tổ chức các sự kiện cấp quốc gia, thậm chí là các sự kiện tầm vóc quốc tế. Trên thực tế, chúng tôi biết cách thực hiện, bởi vì chúng tôi biết những người vô gia cư trên đường phố, chúng tôi biết cách nói chuyện với họ, chúng tôi có các đội đi tuần, gặp gỡ, nói chuyện để tìm hiểu và giúp đỡ người vô gia cư, chúng tôi có các phương tiện, những nhân viên chuyên nghiệp và các tình nguyện viên tiếp xúc hàng ngày với người vô gia cư. Việc tổ chức một sự kiện tầm vóc toàn cầu theo cách để nó diễn ra cùng với một cuộc sống vốn tồn tại như trong đời thực ở Paris, cũng như trong đời thường ở thủ đô mọi nước khác, nơi có những người rất giàu có, sống sung sướng và cũng có cả những người rất nghèo, sống buồn khổ, không phải là việc quá phức tạp.

Trái lại, điều mà thị trưởng Paris ủng hộ, là Thế Vận Hội và Thế Vận Hội dành cho người khuyết tật phải hòa vào đời thường, theo cả nghĩa đen và nghĩa bóng. Cả hai bên đều có chỗ đứng của mình. Chúng tôi không phải người quyết định tổ chức những hoạt động « thanh lọc », không giải tỏa, hay buộc mọi người phải rời đi, bất kể thế nào … Mọi hoạt động phải được tổ chức xoay quanh mọi người, các nhu cầu của họ, theo mục tiêu mà chúng tôi đề ra là bảo đảm chất lượng các dịch vụ của chúng tôi ».

Bà Léa Filoche, trợ lý của đô trưởng Paris, không chỉ phản đối chiến dịch bị xem là « vô hình hóa » sự tồn tại của người nhập cư, mà đặc biệt chỉ trích việc nhiều quan chức Nhà nước trung ương đến phối hợp với Paris để quản lý người nhập cư lại cho rằng chính việc hỗ trợ di dân lại càng khiến nạn nhập cư bất hợp pháp thêm nghiêm trọng :

 « Tôi muốn nói đến hai điều vượt xa cả việc khiến những người này trở nên vô hình. Đó là đầu óc tưởng tượng của một số người của Nhà nước và có tính truyên truyền. Điều khiến tôi lo ngại hơn cả chính vấn đề vô hình hóa người nhập cư, là tư tưởng cực hữu cho rằng các trợ cấp xã hội, trợ cấp gia đình hoặc hỗ trợ nhà ở lại chính là những biện pháp mời gọi, thu hút người nhập cư nước ngoài. Đã có những của Nhà nước đến giải thích trực tiếp với chúng tôi là càng tạo nhiều chỗ ở, càng có nhiều điểm phân phát thực phẩm, càng cải thiện điều kiện tiếp đón người nhập cư thì sẽ càng có thêm nhiều người đến. Đấy là những phát biểu mang tính chính trị. Thế nhưng, chúng tôi lo ngại về việc trong khi chúng tôi đang tranh đấu để bảo vệ nhân phẩm, tính nhân văn, tình nhân đạo, thì lại có những người của Nhà nước đến nói với chúng tôi rằng chính vì chúng tôi làm như vậy nên mới có nhiều người nhập cư hơn.

Và tôi rất lo lắng vì họ không chỉ dừng ở lời nói mà còn biến điều đó thành chính sách công. Nhà nước đã từ chối cho phép có trung tâm tiếp đón (SAS) ở vùng Île-de-France (Paris và vùng phụ cận), bởi vì họ tin rằng ngày nay chính vì điều kiện dễ chịu, thoải mái... nên di dân mới đổ về Paris.

Chẳng ai lại đi nửa vòng Trái đất chỉ để được phân phát thức ăn phía dưới đường tàu điện trên cao, bến Stalingrad, hoặc để ngủ trong phòng tập thể dục thể thao ở quận 11 của thành phố Paris. Không ai muốn như vậy hết. Khi mọi người đã đến đây rồi thì chính sách của Nhà nước cũng phải phản ánh được thực tế xã hội của đất nước. Có những người không có chỗ ở, dù họ có giấy tờ hợp pháp hay không, dù họ có phải người nhập cư hay không, chúng ta cũng phải tìm ra giải pháp phù hợp với họ ».

Vòng luẩn quẩn không hồi kết ?

Thiếu biện pháp hỗ trợ lâu dài hiệu quả và các giải pháp triệt để khác từ chính quyền, những người vô gia cư bị giải tán khỏi một khu tạm cư bất hợp pháp nào đó lại tìm đến khu tạm cư bất hợp phát mới. Theo La Croix ngày 17/04/2024, 450 người nhập cư đã phải rời khỏi một khu tạm cư bất hợp pháp vốn là một tòa nhà bỏ hoang ở Vitry-sur-Seine, ngoại ô đông nam Paris. Tòa nhà này thực chất từng là trụ sở của một công ty xe bus, sau khi bị bỏ hoang cách nay 3 năm, đã dần dần bị hàng trăm người từ những khu tạm cư bất hợp pháp bị giải tỏa khác chuyển đến ở trái phép.

Vậy đâu là giải pháp nên hướng tới ? Trợ lý đô trưởng Paris, chuyên trách chỗ ở khẩn cấp và bảo vệ người tị nạn, đề xuất chuyển những tòa nhà bị bỏ hoang thành khu tạm cư hợp pháp có quy hoạch và được quản lý, tránh tình trạng di dân, người vô gia cư tự phát chiếm giữ tập thể các khu nhà này, để rồi lại bị giải tỏa, tạo thành cái vòng luẩn quẩn không hồi kết.  

Trước mắt, liên quan đến Thế Vận Hội Mùa Hè 2024, nhiều hiệp hội đề xuất Nhà nước lập « cơ sở nhân đạo »đón tiếp di dân tương tự như đã tiếp đón những người Ukraina được sơ tán khi chiến tranh mới nổ ra.

Dung hòa được việc tổ chức Thế Vận Hội, duy trì an ninh trật tự và bảo vệ hình ảnh của một Paris tráng lệ để đón hàng chục triệu du khách quốc tế, đồng thời bảo đảm đối xử nhân đạo với di dân, người vô gia cư, nhóm người được coi là yếu thế, dễ bị tổn thương, dường như không phải là việc dễ dàng. Nhất là khi chỉ còn 3 tháng nữa là đến ngày khai mạc sự kiến thể thao lớn nhất hành tinh …

Từ một cô bé 10 tuổi, không biết tiếng Pháp, lạ lẫm trên đất Canada sau chặng đường dài xin tị nạn, Kim Thúy trở thành nhà văn Pháp ngữ  với những cuốn sách được đọc tại hàng chục quốc gia trên thế giới. Bà cũng là một trong 4 nhà văn được đề cử tại giải Tân Hàn Lâm Văn Học - New Academy Prize in Literature (được lập ra năm 2018 thay thế giải Nobel Văn học).

Năm nay, xứ nói tiếng Pháp tại Canada - Québec là « khách mời danh dự » của Hội Sách Paris (Festival du livre), diễn ra từ ngày 12 đến ngày 14/04, ngay dưới chân tháp Eiffel, tại Grand Palais Ephémère. Kim Thúy là một trong 42 nhà văn thuộc phái đoàn Québec, đến giới thiệu với độc giả tại thủ đô Pháp những tác phẩm xoay quanh các chủ đề « về chiến tranh », về tình yêu, tình người, hay về con đường tị nạn chông gai hay những cố gắng hòa nhập vào một nhịp sống mới nơi xa xứ.

Tác phẩm đầu tay « Ru » được xuất bản năm 2009 là một trong những cuốn truyện làm lên tên tuổi của Kim Thúy, đã được dịch ra hơn 28 thứ tiếng và xuất hiện tại hơn 40 quốc gia. Cuốn sách là những mảng ký ức được lắp ghép, là một cuốn tự sự dưới góc nhìn của một cô bé 10 tuổi sinh ra trong gia đình trung lưu ở Sài Gòn, theo gia đình, lên thuyền rời khỏi Việt Nam sau năm 1975, là những chiêm nghiệm về cuộc đời với vô vàn những đối lập, về số phận thăng trầm của gia đình thuyền nhân “dạt” vào Québec năm 1979.

Hiện sinh sống tại Montréal và dành toàn thời gian cho văn chương, Kim Thúy cũng đã cho ra mắt nhiều cuốn sách khác như Mãn, Vi, À toi, Em…, tất cả đều bằng tiếng Pháp. Nhà văn gốc Việt đã nhận được nhiều giải thưởng trong đó có Giải thưởng văn học của Toàn quyền Canada (Prix littéraire du Gouverneur général 2010). Bà cũng được đề cử giải Tân Hàn Lâm Văn Học vào năm 2018. (New Academy Prize in Literature).

Trước khi trở thành nhà văn, Kim Thúy từng trải qua cuộc sống tại những trại tị nạn tạm bợ ở Malaysia, từng lênh đênh trên biển không rõ phương hướng, nhưng bà cũng từng ngồi băng ghế tại trường luật ở Montréal. Bà gia nhập Đoàn luật sư Québec năm 1995, làm việc cho hãng luật Canada Stikeman Elliott và có chuyến công tác dài hạn tại Việt Nam vào những năm 1990.  Bà cũng từng làm không ít việc, từ thợ may, đầu bếp, chủ nhà hàng chođến cố vấn cho Cơ quan hỗ trợ phát triển Canada, và nhân viên lãnh sự Canada ở Sài Gòn.

***

Nhân Hội Sách Paris – Festival du livre, RFI Tiếng Việt đã có dịp trao đổi với nhà văn Kim Thúy.

***

RFI: Xin cảm ơn bà Kim Thuý đã dành thời gian trả lời phỏng vấn của RFI Tiếng Việt, trước tiên, xin được hỏi về cuốn sách đầu tay của bà, được xuất bản năm 2009 và cho đến nay vẫn là một trong những cuốn nổi tiếng nhất, với hơn 800 000 đầu sách được bán ra trên khắp thế giới. Lúc đó, bà khoảng hơn 40 tuổi, từng làm nhiều công việc khác nhau, đã có gia đình, và quyết định viết sách. Đâu là động lực khiến bà quyết định cầm bút viết về câu chuyện của mình, khai thác những ký ức của tuổi thơ ?

Kim Thúy : Thực sự là tôi không quyết định viết, mà lúc đó, khi lái xe, dừng trước đèn đỏ, tôi hay ngủ gục, và như vậy dễ bị tai nạn xe, thành ra xe của tôi hay bị đụng với các xe khác. Để không ngủ thì tôi hay viết các danh sách mình làm hôm sau, viết các danh sách mùi hoa, sau đó không còn ý tưởng khác rồi mình cứ viết thôi, mà không biết là mình đang viết sách. Tôi viết và không phải có ý định chính xác từ hồi đầu. Sau đó bạn bè nói là phải viết tiếp đi. Thực sự là tôi không phải là người gửi bản thảo, mà lúc đó chỉ là những ghi chép. Bản thảo do một người bạn mang đến 1 nhà xuất bản và được chấp nhận. Lúc đó, không có tựa, không có tên, không có số trang, mà chỉ là 1 đống giấy. Khi nhà xuất bản chấp nhận thì thành cuốn sách và vì cuốn sách đó mà mình thành nhà văn, chứ không phải vì là nhà văn mà mình viết sách đó.

RFI : Tại sao các cuốn sách của bà, dù đều được viết bằng tiếng Pháp, nhưng tựa đề hầu hết được đặt bằng tiếng Việt, và thường là những từ rất ngắn, như Ru, Mãn, Vi hay Em, ngụ ý của bà là gì ?

Tôi rất thích kể chuyện, bất cứ chuyện gì cũng thích kể, và thứ hai là tôi rất thích những chữ, từ, có những từ rất hay. Tôi hay nghĩ là ai mà ngồi xuống để đặt ra những cái tên này. Ví dụ như “ru” (có nghĩa là con suối nhỏ trong tiếng Pháp), nghe rất đơn giản. Những ai sống ở Việt Nam, chưa bao giờ học một thứ tiếng khác có thể không thấy chữ đó hay. Nhưng khi được có cơ hội trở lại Việt Nam làm việc, tôi thấy chữu“ru” vô cùng ấm áp, trong chữ đó là mình ru con cho đến lúc con mình ngủ, tiếng Pháp không có chữ đó, họ hay nói là “mettre un enfant au lit”, thí dụ vậy, nhưng không có ru con, mình có thể nói “bercer un enfant”, nhưng không phải đến ru đến khi con ngủ. Một từ chỉ có hai chữ nhưng nó đầy ý nghĩa, đó là những tiếng đầu tiên cho đứa con mình, chứa chất cả tình yêu, tình thương trong đó, mà chỉ có hai chữ làm cho trong đầu mình có thể thấy được tất cả hình ảnh đó. Còn với cuốn “Vi”, chữ vi trong tiếng Việt nghĩa là “nhỏ”, nhưng tiếng Pháp, cùng cách phát âm với “vie” - cuộc sống, thì có thể có nghĩa rất lớn. Hay cuốn “Em”, trong tiếng Pháp, gần với từ aime trong từ aimer, theo thể mệnh lệnh. Trong một từ rất nhỏ, 2, 3 chữ thôi có thể nêu được 2 văn hóa, hai văn hóa gặp nhau trong hai chữ đó, hai văn hóa đó đều trong đầu, trong tim mình. Tìm được chữ có 2 văn hóa, nó phản ánh chính bản thân mình được nhận 2 văn hóa Việt Nam và Québec.

RFI : Trong hầu hết các sáng tác của bà, dường như các cuộc chiến tranh ở Việt Nam bao trùm khắp các câu chuyện được kể ?

Kim Thuý : Chiến tranh, tôi sinh trong thời điểm đó, chiến tranh là lúc mà tất cả các cảm xúc thường hàng ngày, vui buồn thường ít hơn so với trong thời điểm khó khăn, buồn nhiều vui nhiều hơn. Ví dụ khi chờ đợi 1 người thân trở về từ chiến trận, cái vui nó lên đến cực điểm, buồn cũng vậy, nó rất sâu đậm. Trong những lúc khó khăn đó, mình có được những cảm xúc, rất rõ ràng, rất đối lập, nên viết rất dễ, không hẳn là dễ nhưng có nhiều chuyện để viết hơn, vừa vui vừa buồn lẫn lộn với nhau, vừa đau vừa sướng, nhiều khi trong những lúc khó khăn đó, ăn được một chén cơm đó là đã cảm thấy hạnh phúc rồi.

Sau 15 năm viết lách, tôi cảm thấy mình có trách nhiệm để nói lên những vấn đề mà lịch sử sẽ không ghi lại, những chuyện về người vượt biên. Tại Việt Nam, chuyện đó không được ghi trong sách lịch sử. Lúc đó và bây giờ cũng vậy, trang sử đó ở Việt Nam không tồn tại. Ngoài ở Việt Nam, người Việt cũng đã đi rất nhiều xứ nhưng người Việt lại không đủ quan trọng để đi vào lịch sử của những xứ mà người Việt mình định cư. Thành ra là đối với tôi, câu chuyện đó cần được ghi lại. Ba má của tôi cũng lớn tuổi, và một ngày nào đó sẽ mất đi, mình sẽ mất đi những trang sử đó. Tôi hy vọng là nhiều người cùng viết để giữ lại trang sử đó, để giữ lại những câu chuyện về thời điểm của Việt Nam xảy ra ngay lúc đó, vậy thôi, để chia sẻ với nhau. Tại vì lịch sử rất quan trọng để mình hiểu mình từ đâu đến và nhìn vào tương lai, để quyết định là mình tiếp tục như vậy hay là thay đổi. Đối với, Thúy lịch sử là lịch sử thôi đó là những câu chuyện xảy ra lúc đó, không xấu không tốt, vấn đề là nêu ra những chuyện gì đã xảy ra.

RFI : Trong cuốn Ru bà từng nói ngắn gọn về trải nghiệm trở về Việt Nam, “làm việc với những người từng ở phe đối lập”, vậy điều gì khiến bà đưa ra quyết định này ?

Kim Thuý : Khi có dịp trở về Việt Nam làm việc, lúc đó đã mấy chục năm sau chiến tranh, nếu mình tiếp tục nhìn 1 người Việt Nam khác là người đó đã làm cho mình phải khó khăn thì cái đó giống như là mình phải tiếp tục chiến tranh. Tôi cho rằng mình phải chấp nhận là chiến tranh đã chấm dứt và từ đó trở đi mình phải ngồi xuống nói chuyện với nhau. Vì thế khi có dịp trở về Hà Nội, tôi gặp những người mẹ, những người đàn bà, đã góa phụ mất con, mất anh, mất bố, tôi cảm thấy cái đau, y như những người mẹ khác, dù người con đó là theo phe này hay phe kia. Chiều sâu của nỗi đau đó vô cùng sâu, vô cùng buồn, cái buồn đó đều giống nhau. Mình phải quên đi ai là bên phe nào, phần lớn những người trẻ đó không có chọn, không có quyền lựa chọn, tùy nơi mình sinh ra thì mình phía A hay phía B. Đối với tôi, việc ngồi xuống cùng nhau, nói chuyện với nhau, rất quan trọng, để chia sẻ, và từ cái đau buồn đó để mà thương nhau. Thành ra mình phải ngồi xuống với nhau. Có thể là khóc chung vs nhau, cười chung với nhau, gần 50 năm rồi, “il faut pas donner droit à la guerre de continuer, la résistance aujourd’hui, on termine, on ferrme la porte, il faut se concilier, il faut s’aimer pas seulement se concilier”– không được để chiến tranh tiếp tục, hãy kết thúc nó, đóng cánh cửa đó lại. Chúng ta cần phải giảng hoà, không chỉ giảng hoà mà cần phải thương nhau.

Trong 50 năm qua, ngoại trừ một khoảng thời gian bị ngắt quảng do hoàn cảnh gia đình, tiếng hát của Hoa Mi vẫn vang lên thánh thót tại Việt Nam, tại Pháp và tại nhiều tiếng Pháp. Trở về hát ở Việt Nam từ năm 2015, nữ ca sĩ đã quay lại Paris cuối tháng 3 năm nay để tham gia trình diễn trong một số chương trình. Nhân dịp này, mời quý vị cùng với chúng tôi gặp gỡ Họa Mi tại phòng thu của đài RFI.

RFI: Xin chào chị Họa Mi.

Họa Mi: Họa Mi xin chào Thanh Phương và khán thính giả RFI.

RFI: Thưa chị Họa Mi, hôm nay chúng ta sẽ cùng nhau gợi nhắc lại những kỷ niệm đã đánh dấu cuộc đời của chị tại Paris. Nhưng trước hết, đã 50 năm đứng trên sân khấu, bây giờ khi hồi tưởng lại những ngày đầu bước vào nghề, chị có những kỷ niệm gì, những cảm xúc gì? 

Họa Mi: Hôm trước Họa Mi có được trình diễn trong một show của ca sĩ Thanh Thanh đánh dấu 30 năm ca hát, lúc đó Họa Mi nhớ lại mình đã có được 50 năm trong nghề! Họa Mi bắt đầu hát chuyên nghiệp vào năm 1974 tại Sài Gòn. Họa Mi được may mắn thi vào Trường Quốc gia Âm nhạc năm 1972, là một trong 8 người đầu tiên luyện về thanh nhạc và học ký xướng âm tại trường này.

RFI: Trước đó không có ai dạy thanh nhạc ở Sài Gòn?

Họa Mi: Không. Trước đó Trường Quốc gia Âm nhạc chỉ dạy đàn thôi. Lần đầu tiên có một môn mới là môn dạy hát và luyện giọng về thanh nhạc và Họa Mi được là người đầu tiên đậu vào khóa đầu tiên của trường. 

RFI:Vậy những người thầy nào đã dạy thanh nhạc cho chị vào thời gian đó?

Họa Mi: Thời gian đó thì Họa Mi học thầy Đoàn Chính, con của nhạc sĩ Đoàn Chuẩn, một nhạc sĩ nhạc tiền chiến rất nổi tiếng.

RFI: Thời đó thì đa số các ca sĩ là xuất thân từ các lò nhạc như lò Nguyễn Đức, trong khi chị được học thanh nhạc hẳn hoi. Nhưng chúng tôi được biết là trước đó, Họa Mi cũng đã đi hát rồi. Thế thì trước đó chị hát trong những chương trình gì? 

Họa Mi:Họa Mi đã mê hát từ lúc còn nhỏ. năm 15 tuổi, Họa Mi có tham gia một ban hợp xướng. Hồi xưa ở Viện Pasteur có một ông bác sĩ là Bùi Duy Tâm sáng lập ra một ca đoàn gọi là ca đoàn Gió Khơi, tập hợp những người amateur thích nhạc và có một số ca sĩ có tiếng, lâu lâu đến tham gia hát những bài hợp xướng. Ca đoàn mời những nhạc sĩ nổi tiếng đến hòa âm và tập cho những người amateur hát những bài hát nổi tiếng ngày xưa, cũng như rất nhiều bản trường ca. Họa Mi được hát trong "nhóm bè soprano" và được lĩnh xướng vì có giọng tốt, được lên TV!.

Nhạc sĩ Đoàn Chính có được mời đến để hát trong ca đoàn đó và hát đơn ca nữa. Nhờ cơ hội đó, ông mới gặp Họa Mi và nói là Họa Mi có giọng rất tốt, nên thi vào trường nhạc, vì có một lớp thanh nhạc đầu tiên để học, luyện về giọng, ký xướng âm, nhạc lý. Họa Mi đồng ý đi thi và đậu vào năm 1972.

RFI:Một trong những nhạc sĩ để lại nhiều dấu ấn trong cuộc đời nghệ thuật của chị, đó là nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ. Chính ông đã đặt nghệ danh Họa Mi cho chị. Chị bắt đầu làm việc cho Hoàng Thi Thơ như thế nào?

Họa Mi: Phải nói là nghề ca hát tìm đến Họa Mi, chứ Họa Mi chỉ là một người yêu âm nhạc thôi, cũng giống như mọi người, tức là thích hát, thích tham gia các chương trình âm nhạc để thoả ước muốn của mình. Nhưng một hôm, Hoàng Thi Thơ tìm đến Họa Mi qua một người nhạc sĩ là anh Bùi Thiện. Bùi Thiện lúc đó làm việc cho chương trình Maxim của nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ, một chương trình đại nhạc hội, ca múa rất nổi tiếng của Sài Gòn hồi xưa, trình diễn mỗi đêm ở nhà hàng Maxim.

Ông Hoàng Thi Thơ coi đài truyền hình mới thấy Họa Mi hát trong các chương trình amateur. Trường nhạc cũng được lên, trường Gia Long mà Họa Mi học cũng được lên và Họa Mi đều được hát solo hết. Rồi Ban Gió Khơi cũng lên truyền hình. Ông Hoàng Thi Thơ thích giọng hát của Họa Mi nên tìm đến Họa Mi. Ông muốn đưa Họa Mi vào chương trình Maxim với tư cách một ca sĩ chuyên nghiệp và ông đã lăng-xê Họa Mi. Hồi xưa Họa Mi hát lấy tên là Trường My, chứ chưa phải là Họa Mi. Chính nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ đã mời Họa Mi và đặt tên là ca sĩ Họa Mi năm 1974.

RFI:Kể từ năm 75, sau một thời ngắn, chị cũng đã trở lại sân khấu ở Việt Nam với tư cách ca sĩ chuyên nghiệp. Nhưng trong cuộc đời của chị, năm 1988 là một bước ngoặt rất lớn, bởi vì lúc đó chị sang trình diễn Paris và đã quyết định ở lại Pháp. Những năm sau đó chị có tiếp tục đi hát?

Họa Mi: Từ năm 88, Họa Mi có đi hát một thời gian khoảng 3 - 4 năm, vì nghề của mình là ca sĩ. Vừa mới định cư tại Pháp thì Họa Mi bắt đầu đi hát cho trung tâm Thúy Nga vì được mời. Sau đó thì Họa Mi đi khắp các nước ở châu Âu và hát tất cả các show của Paris by Night, hát cho mấy nhà hàng để có thu nhập cho mình. Nhưng từ lúc gia đình Họa Mi qua, thì Họa Mi tạm ngưng công việc ca hát thường xuyên để lo cho các con.

RFI: Thưa chị Họa Mi, chị gắn bó với Paris không phải chỉ vì chị đã sống lâu năm ở thủ đô nước Pháp, mà cũng bởi vì đây là nơi đã ra đời một ca khúc gắn liền với tên tuổi của chị đó là ca khúc “Em đi rồi” của nhạc sĩ Lam Phương. Bài hát đó ra đời trong hoàn cảnh như thế nào?

Họa Mi: Thật sự thì một kỷ niệm mang dấu ấn trong cuộc đời Họa Mi chính là bài hát “Em đi rồi”. Khi Họa Mi ở lại Pháp, tất cả các báo đều đăng tin tức của cô ca sĩ định cư tại Pháp. Hoàn cảnh của Họa Mi lúc đó là có gia đình, 3 đứa con và ông xã thì bị bệnh mắt, không nhìn rõ được, phải đi trị bệnh. Cho nên Họa Mi ở lại Pháp để lo cho chồng và con sang, chồng thì được trị bệnh và các con được ăn học. 

Anh Lam Phương thì có một kỷ niệm rất là lạ với Họa Mi tại vì anh ấy không hề biết Họa Mi. Khi anh Lam Phương đã là một nhạc sĩ rất nổi tiếng ở Việt Nam thì Họa Mi còn trẻ. Họa Mi biết những bài hát của anh ấy, nhưng không bao giờ có dịp để diện kiến được vì anh ấy là một nhạc sĩ lớn, còn Họa Mi là một đứa trẻ 15-16 tuổi thì làm sao. Nhưng vì yêu âm nhạc, Họa Mi đều biết tất cả những nhạc phẩm hồi xưa của Lam Phương. 

Khi qua bên đây năm 1998 thì Họa Mi lúc đó đã 33 tuổi, khi đọc được câu chuyện của  Họa Mi trên báo chí thì anh Lam Phương có cảm xúc và viết bài hát “Em đi rồi”. Anh ấy đã tìm gặp  Họa Mi và tặng cho Họa Mi bài hát này: “ Anh viết bài này để tặng cho em”. Và anh đem đàn guitar đến để đàn cho Họa Mi hát tại nhà một người bạn, đó là chị Thảo. Một kỷ niệm có thể nói là Họa Mi không bao giờ quên. Trong một căn bếp, anh đàn guitar và đàn melody của bài hát đó, rồi anh cho Họa Mi xem những lời anh viết. Họa Mi phải nói là rất cảm động. Thật sự thì anh không quen Họa Mi, cho nên những lời hát đó chưa có sát lắm với cuộc sống của Họa Mi, cho nên Họa Mi có xin phép Lam Phương sửa một vài câu để cho nó gần gũi hơn và tình cảm hơn khi mình trình diễn một bài hát nói về cuộc đời của mình. Anh đồng ý và nói :” Em cứ việc sửa theo ý của em!”

RFI: Trong khung cảnh đơn sơ đó, tức là trong căn nhà bếp với tiếng đàn của Lam Phương, khi hát những câu đầu tiên trong bài hát, cảm xúc của chị như thế nào?

Họa Mi: Rất cảm động, vì Họa Mi tự nghĩ là mình có may mắn được một người nhạc sĩ nổi tiếng viết cho mình một bài hát về mình. Có nhiều người ca sĩ, nhưng đâu phải ca sĩ nào cũng được nhạc sĩ viết riêng cho mình như vậy? Họa Mi may mắn gặp được Lam Phương và anh cũng ở Paris, thấy Họa Mi đến Paris thì anh ấy cảm động và viết một bài hát để tỏ lòng thương cảm với cuộc sống và hoàn cảnh của Họa Mi. Họa Mi rất cám ơn anh ấy.

Sau đó, Lam Phương đề nghị cho Trung tâm Thúy Nga lần đầu tiên quay Họa Mi bài hát đó trong chương trình Paris by Night 6.

RFI: Khi chị trình diễn bài hát “Em đi rồi” lần đầu tiên, khán giả khắp nơi đã đón nhận như thế nào?

Họa Mi: Rất là ngạc nhiên. Sau khi chương trình đó được phát hành, tất cả những người Việt Nam sống ở nước ngoài đều mủi lòng và bài hát đó trở thành một hiện tượng trong năm 1988 đó và Họa Mi được yêu mến rất nhiều. 

RFI:Có lẽ đó là bởi vì nội dung bài hát phù hợp với hoàn cảnh của khá nhiều người vào thời gian đó?

Họa Mi:Thì một thời gian Họa Mi đi hát khắp nơi gặp những khán giả nói với Họa Mi: "Chị ơi, chị hát bài đó em rất là cảm động vì sao mà giống hoàn cảnh của em quá vậy!". Cho nên Họa Mi nghĩ rằng vì hoàn cảnh của mình cũng giống như của nhiều người khác, nhưng mình là người đã hát lên tâm tình của chính mình và của chính những người cùng cảnh ngộ, cho nên mình được yêu thương. Nhờ vậy bài hát đó gắn liền với tên tuổi của Họa Mi cho đến bây giờ.

RFI: Ngoài ca khúc “Em đi rồi” mà nhạc sĩ Lam Phương sáng tác riêng cho chị, chị có giữ những kỷ niệm nào khác với Lam Phương khi anh còn ở Paris?

Họa Mi:Sau buổi gặp anh hôm đó thì anh nói: “Bây giờ có đài RFI mời anh em mình lên phỏng vấn và em sẽ hát một bài nhe. Em hát một bài của anh đi”. Họa Mi nói :" Dạ". Thế là hai anh em được mời lên đài RFI. Lam Phương cầm cây đàn guitar, nhưng Họa Mi không hát bài “Em đi rồi” mà hát bài “Trăm nhớ ngàn thương” của anh Lam Phương. Chính anh đã đệm đàn cho Họa Mi hát direct. Đó chính là kỷ niệm đáng nhớ của Họa Mi với anh Lam Phương tại Paris. 

RFI:Sau đó hai anh em có thường xuyên gặp nhau không?

Họa Mi:Sau đó, anh Lam Phương vẫn ở Paris và chúng tôi rất thường xuyên gặp nhau. Ở Paris, như Thanh Phương cũng biết, nghệ sĩ khó mà sống bằng nghề của mình thường xuyên được. Anh Lam Phương có làm việc trong một restaurant. Mỗi week-end, anh có một buổi dành cho những người yêu nhạc, tối thứ bảy hay tối chủ nhật. Anh là người đàn guitar, bạn bè tới ăn cơm ở đó, ai muốn hát thì anh đàn cho hát. Rất đơn giản, nhưng rất ấm cúng. Anh Lam Phương có làm việc đó trong một thời gian và Họa Mi có đến chơi thường để gặp anh. 

RFI:Sau nhiều năm vắng mặt ở thủ đô Pháp, lần đầu tiên quay lại Paris, chị có cảm xúc như thế nào. Tất cả những hình ảnh của Paris có gợi nhớ chị những kỷ niệm trước đây?

Họa Mi: Họa Mi đã ở Pháp 36 năm. Sau một thời gian ngưng công việc khác rồi thì Họa Mi trở lại nghề của mình từ 2015. Hoa Mi rất là vui và khi trở lại Paris, Họa Mi đem tiếng hát để gặp gỡ lại anh chị em, các khán giả tại Pháp, tại Paris, nơi mà Họa Mi rất yêu mến, nơi đã cưu mang mình trong 36 năm.

Họa Mi rất cảm động, tại vì sau một vài show thì mọi người đều nhớ Họa Mi, rất thương Họa Mi và rất muốn Họa Mi tiếp tục nghề này. Họa Mi hứa là từ đây về sau Họa Mi chỉ có ca hát thôi, không làm gì khác nữa!

RFI:Hiện nay phần lớn thời gian là chị sống ở Việt Nam. Vì sao chị đã quyết định quay về Việt Nam để tiếp tục nghề ca sĩ?

Họa Mi:Tại sao Họa Mi về Việt Nam để trình diễn thường hơn? Như Thanh Phương nói, đó cũng là một bước ngoặt của cuộc đời. Năm 1988 khi Họa Mi sang Pháp thì vẫn còn ca hát, nhưng vài năm sau thì mình không thể tiếp tục. Cho đến 2015, rất là lâu, thì Họa Mi có một lời mời từ Việt Nam thông qua chị Bạch Yến. Bên đó, đài truyền hình muốn vinh danh những người ca sĩ nổi tiếng đã có cuộc đời ca hát lâu dài, trong đó có Họa Mi. Họ đã nhờ Bạch Yến liên lạc với Họa Mi bên Pháp và Họa Mi đã đồng ý trở về làm chương trình đó tại nhà hát Hòa Bình, trước từ 2.000 đến 2.500 khán giả. 

Rất là ngạc nhiên. Sau một thời gian rất lâu Họa Mi mới trở về Việt Nam, thì đêm đó đã có rất nhiều khán giả từ xa đến. Họa Mi rất cảm động, nghĩ rằng mình được yêu thương như vậy, khán giả nhớ mình như vậy, mà mình đã bỏ phí biết bao nhiêu thời gian, cả hơn 10 năm không tiếp tục nghề này, Họa Mi cảm thấy thật sự mình có lỗi với chính mình và với khán giả. Khán giả trách: “ Tại sao chị không đi hát nữa? Chị vẫn có giọng ca như thế này, chị vẫn được chúng tôi chờ đợi, yêu mến, mà tại sao chị không hát nữa?". Họa Mi rất áy náy và quyết định từ đó Họa Mi sẽ trở lại nghề hát và tiếp tục tới bây giờ là đã 9 năm rồi.

RFI: Ngoài việc hát cho những chương trình đó thì chúng tôi được biết chị cũng có những hoạt động văn nghệ mang tính chất từ thiện. Chị vẫn tiếp tục công việc đó?

Họa Mi: Từ năm 2015, khi trở về Việt Nam, Họa Mi vẫn tiếp tục làm cho hội "Tiếng hát vì người nghèo", do một cha thành lập mười mấy năm rồi. Khi Họa Mi về nước thì cha đã mời Họa Mi tham gia, đi đến những vùng xâu, vùng xa, gặp tất cả những đồng bào nghèo, cho họ gạo, mắm muối, mì, nước, rồi hát cho họ nghe, không bán vé. Khi xem chương trình này thì các mạnh thường quân trên thế giới gởi tiền ủng hộ cha, để cha xây những ngôi nhà tình thương, cho những người già neo đơn. Họa Mi còn nhớ có một lần, một mạnh thường quân ở Mỹ gởi cho cha 1.000 chiếc xe đạp gởi tặng những trẻ em nghèo ở vùng quê miền Tây. Cha đã phân phát những xe đạp đó để các em có phương tiện đi học. 

Họa Mi rất vui là được cộng tác với chương trình "Tiếng hát vì người nghèo", vì Họa Mi được làm một cái gì đó có ý nghĩa. Còn những chương trình lớn, hát để lấy tiền, thì thỉnh thoảng Họa Mi mới tham gia, chứ không tham gia nhiều như những người khác. Họa Mi tham gia hoạt động từ thiện nhiều hơn, ngoài việc hát trên đài truyền hình hoặc làm giám khảo để góp ý, truyền kinh nghiệm cho các ca sĩ trẻ.

Bây giờ Họa Mi hát khi mình thích, làm những gì mà mình cảm thấy có ý nghĩa cho cuộc đời, làm cho mình vui, hạnh phúc và đem hạnh phúc cho những người xung quanh mình. Đó là điều Họa Mi mong muốn nhất.

RFI:Chúng tôi rất cám ơn chị Họa Mi đã tham gia chương trình hôm nay và xin chúc chị được nhiều sức khỏe và niềm vui trong cuộc sống, để tiếp tục sự nghiệp âm nhạc của mình.

Họa Mi: Cám ơn Thanh Phương đã mời Họa Mi đến đây để nói chuyện tâm tình với Thanh Phương, cũng như với các khán thính giả đã từng biết đến Họa Mi. Họa Mi hy vọng sẽ có sức khỏe lâu dài để còn cống hiến cho đời và cho nền âm nhạc của Việt Nam, cho đến khi nào mình không còn làm được nữa! 

Tại Triển lãm Quốc tế Nông nghiệp Paris lần thứ 60, diễn ra từ ngày 24/02 đến 03/03/2024, các doanh nghiệp, trong đó có các công ty khởi nghiệp ( start-up ) chuyên về đổi mới công nghệ trong nông nghiệp, đã giới thiệu các giải pháp mới của họ nhằm phát triển nông nghiệp kết nối, với những thiết bị như robot nông nghiệp, đang được sử dụng ngày càng nhiều tại Pháp. 

Giúp hạn chế sử dụng hóa chất, giảm tác động đến đất, giảm khối lượng công việc cho người vận hành, cải thiện điều kiện sống của gia súc trong các trại chăn nuôi… Đó là một vài ví dụ về vô số đóng góp của các robot nông nghiệp, nay được xác định là một trong những trụ cột của cuộc cách mạng nông nghiệp lần thứ ba. Mặc dù vẫn còn nhiều trở ngại cho sự phát triển của thiết bị này (độ tin cậy, bảo mật), robot đã trở thành hiện thực trên các cánh đồng ở Pháp. 

Theo số liệu do tổ chức French AgriTech ( Công nghệ Nông nghiệp Pháp ) thu thập vào năm 2022, gần 3/4 nông dân ở Pháp có công cụ robot trong trang trại của họ. Một con số càng đáng khích lệ, bởi vì thị trường dành riêng cho nông nghiệp kết nối tiếp tục tăng trong những năm gần đây, với mức tăng trưởng 28% từ năm 2018 đến năm 2023. 

Trong trồng trọt, cuốc đất và giẫy cỏ là hai trong số những nhiệm vụ mà robot đã có thể thực hiện trên đồng ruộng. Được trang bị GPS và camera để bám theo các hàng cây trồng, robot làm việc rất hiệu quả bằng cách sử dụng các công cụ quay để cuốc, bừa, xới...

Robot Dino, của Naïo Technologie, trụ sở gần Toulouse, công ty đi tiên phong trong lĩnh vực robot nông nghiệp, là một ví dụ khá thành công. Robot này có khả năng làm cỏ giữa các hàng, cũng như giữa các cây trong cùng một hàng, với việc sử dụng trí tuệ nhân tạo ngày càng hiệu quả.

Trả lời RFI Việt ngữ tại Triển lãm Nông nghiệp Paris, đại diện của công ty Naïo Technologies Sophie Venesingharath cho biết:

" Chúng tôi chế tạo những robot làm cỏ chạy bằng điện 100% và có khả năng tự vận hành, bao gồm 4 sản phẩm, đầu tiên là Oz, robot cở nhỏ nhất, dành cho các vườn rau trồng nhiều lại cây. Lớn hơn một chút là robot Orio, dùng cho những vườn rau quả diện tích lớn. Sản phẩm thứ ba là Jo, làm việc trên các cánh đồng nho, chủ yếu là những đồng nho trồng sát với nhau. Cuối cùng là Ted, loại robot có kích thước cao hơn hàng cây.

Bốn loại robot này có sự hỗ trợ của thiết bị định vị GPS RTK có độ chính xác cao, có thể lập các bản đồ, để từ đó vạch lộ trình để robot làm việc từ điểm A đến điểm B. Khi nào robot làm xong việc, chúng ta sẽ nhận được tin nhắn SMS báo cho biết

Công việc chính của các robot là giẫy cỏ. Chúng ta có thể gắn trên robot nhiều nông cụ khác nhau, những công cụ mà các nông gia đều biết. Chúng tôi làm việc với các nhà cung cấp để đề xuất với nông gia những công cụ mà họ có thể lắp đặt trên robot".

Theo Đài quan sát ứng dụng kỹ thuật số trong nông nghiệp, Pháp đã có 600 robot nông nghiệp dành cho sản xuất cây trồng. Một nửa trong số robot này làm việc ở các vườn nho, nửa còn lại làm việc ở các vườn rau, giẫy cỏ hoặc xới đất. Con số này ít hơn nhiều so với trong chăn nuôi (18.000 đơn vị), nơi robot hoạt động trong môi trường khép kín, chủ yếu để vắt sữa. 

Chính phủ Pháp đang muốn đẩy nhanh việc triển khai sử dụng robot nông nghiệp qua việc lập ra một quỹ trị giá 21 triệu euro dành riêng cho loại robot này. Quỹ do hiệp hội Robagri ( quy tụ 85 doanh nghiệp trong ngành này ) quản lý, với sự hỗ trợ khoa học từ Viện quốc gia Nghiên cứu Nông nghiệp, Thực phẩm và Môi trường ( INRAE ). Mục tiêu của quỹ này là hỗ trợ phát triển các kiểu robot nông nghiệp mới. Hiện giờ trên thị trường chỉ mới có 25 kiểu robot dùng trong canh tác rau quả.

Từ lâu các nhà sản xuất đã yêu cầu giúp robot nông nghiệp di chuyển từ cánh đồng này sang cánh đồng khác bằng cách cho phép chúng băng qua đường, đặc biệt là đường nông nghiệp. Hiện tại, các robot phải được vận chuyển trên xe kéo, điều này hạn chế một trong những mối quan tâm chính của nông dân: tiết kiệm thời gian. 

Mùa xuân năm 2022, cựu Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp Julien Denormandie đã chấp nhận trên nguyên tắc cho thực nghiệm robot trên các con lộ. Đến ngày 30/08/2023, chính phủ Pháp ban hành nghị định chính thức cho phép robot nông nghiệp được hưởng quy chế giống như các phương tiện tự hành khác, tức là được chạy thử nghiệm trên đường công cộng, như xe hơi tự hành đã được phép từ năm 2021. 

Các thử nghiệm nhắm đến hai “trường hợp sử dụng”: quay đầu xe, ở chế độ tự động (dưới sự giám sát), trên đường riêng có rất ít phương tiện giao thông công cộng; băng qua, ở chế độ điều khiển từ xa, một con đường đông đúc hơn một chút. Tùy thuộc vào kết quả thí nghiệm, dự kiến ​​trong hai năm, các quy định có thể thay đổi. 

Robot của Naïo Technologies đã nhận được chứng nhận của Châu Âu là máy tự động không giám sát vào cuối năm 2023 nhờ khả năng tự chủ tăng cao. Khả năng này giúp người nông dân không phải ở lại đồng ruộng để ngăn chặn robot trong trường hợp nguy hiểm. 

Sophie Venesingharath, đại diện của công ty Naïo Technologies, giải thích:

" Khả năng tự chủ tăng cao có nghĩa là nông gia không cần phải trông chừng liên tục robot trên mảnh đất mà nó làm việc, mà trong thời gian robot hoạt động, có thể làm những việc khác có giá trị hơn. Hiện giờ robot không được phép vượt khỏi giới hạn của cánh đồng để đi ra ngoài đường. Cho nên người ta đã đề ra những quy định về điều đó mà những người giám sát robot đều phải nắm. Chúng tôi cũng có những hệ thống an ninh để phát hiện những động tác gây nguy cơ cao để chặn đứng robot ngay, rồi gởi sms cho người giám sát biết là robot đã dừng lại, để người này đến xem xét tình trạng của robot. Các robot của chúng tôi đã được chứng nhận của Châu Âu, cho phép robot tự vận hành không cần người điều khiển. Nói chung, công ty chúng tôi tuân thủ các quy định về vận hành robot và các biện pháp an toàn đi kèm theo.

Các ứng dụng khác của robot nông nghiệp

Trong số các hoạt động nông nghiệp, việc vắt sữa bò hàng ngày là một trong những hoạt động đòi hỏi khắt khe nhất. Ra đời vào những năm 1990, robot vắt sữa về mặt nào đó là “ngôi sao”của thiết bị robot trong nông nghiệp: Năm 2019, ước tính có khoảng 10% trang trại bò sữa ở Pháp được trang bị robot. 

Được lắp đặt tại trung tâm trang trại, robot cung cấp khả năng vắt sữa tự động: làm sạch núm vú, hút sữa đầu, vắt sữa, khử trùng, nhờ vậy nông dân nắm được, theo thời gian thực, lượng sữa thu được trên mỗi núm vú và mỗi con bò, đồng thời phát hiện các bệnh có thể xảy ra. 

Về việc cho gia súc ăn, tự động hóa đã trở thành hiện thực: máy phân phối sữa cho bê, máy phân phối chất cô đặc tự động (DAC), máy đẩy thức ăn, v.v. Robot cho ăn, chịu trách nhiệm về toàn bộ quy trình, đã có mặt trên thị trường. Các robot cạo phân loại mới nhất có thể làm sạch các khu vực đi lại của gia súc và điều chỉnh hoạt động của chúng tùy theo mức độ sạch sẽ của các khu vực. Các công ty khác, chẳng hạn như Carré (robot Anatis), đang phát triển sản phẩm trong lĩnh vực này.

Đã có mặt tại các khu vườn ở Pháp, máy cắt cỏ bằng robot có thể sẽ phổ biến ở các trang trại. Mục tiêu của việc sử dụng các robot này là kiểm soát độ che phủ cỏ trên vườn nho hoặc các khu trồng trọt, mà không cần dùng hóa chất để diệt cỏ gây nhiều hậu quả tai hại, trong đó có việc phát tán dư lượng thuốc trừ sâu vào nguồn nước và nước ngầm.

Trong nhiều năm, nghề trồng nho đã thử nghiệm robot nông nghiệp để thực hiện nhiều công việc khác nhau trên mảnh đất – làm đất cơ học, phun thuốc chính xác –, đồng thời tiết kiệm diện tích cho cây nho và thích ứng với điều kiện thời tiết và địa hình dốc.

Để nâng cao năng suất cây trồng và hạn chế tiêu thụ đầu vào, kiến ​​thức chi tiết về các thửa ruộng là rất cần thiết. “Scouting”, một trong những nhánh của robot nông nghiệp, thiết kế loại robot thu thập dữ liệu, giúp nông dân có thể biết trạng thái của đất, ước lượng tính không đồng nhất của lô đất hoặc phát hiện cỏ dại. 

Có nhiều công nghệ không phải là robot "thuần túy" nhưng có thể hạn chế lãng phí, nâng cao độ chính xác và giảm bớt sự nặng nhọc của công việc nhà nông. Ở các vườn cây trồng lớn, máy phun thuốc thế hệ mới, được thiết kết và "huấn luyện" để phân biệt chính xác cỏ dại với cây trồng, phun đúng liều lượng sản phẩm, tất cả đều có sự trợ giúp của trí tuệ nhân tạo. 

Theo lời cô Sophie Venesingharath, đại diện của công ty Naïo Technologies, Triển lãm Nông nghiệp Paris vừa qua đã là dịp để các nông gia khám phá những ứng dụng mới của robot nông nghiệp:

"Họ rất hào hứng vì thấy là công nghệ hiện nay đang tiến rất nhanh và đổi mới công nghệ chính là giải đáp hàng đầu cho giới nông gia thời nay. Hiện nay rất khó tìm đủ nhân công cho nông nghiệp. Giẫy cỏ bằng tay là một công việc rất nặng nhọc. Với sự tiện lợi mà những robot của chúng tôi mang lại, nông gia có thể làm những công việc khác cũng quan trọng không kém. Đây cũng là một nguồn khích lệ đối với những người trẻ sẽ kế thừa các nông trại."

Mô hình kinh tế tuần hoàn ngày càng được nhiều doanh nghiệp áp dụng để đáp ứng những thách thức với môi trường, ngay cả đối với các tập đoàn kinh doanh mặt hàng xa xỉ, như L’Oréal, LVMH hay Kering, vốn gắn liền với sự hoàn hảo, sang trọng.

Kinh tế tuần hoàn tức là mô hình sản xuất và tiêu dùng, gồm việc tái sử dụng, cải tạo và tái chế các sản phẩm hoặc vật liệu có sẵn, để có thể kéo dài tuổi thọ, tăng thêm vòng đời của sản phẩm và giảm việc sử dụng nguyên liệu thô hoặc tạo ra chất thải. Mô hình này trái ngược với mô hình kinh tế truyền thống, dựa trên nguyên tắc “take - make - waste” tức là “khai thác tài nguyên - sản xuất - vứt bỏ sau tiêu thụ”. Mô hình này dựa vào số lượng lớn vật liệu và năng lượng rẻ tiền, dễ tiếp cận.

Tại Pháp, kinh tế tuần hoàn ngày càng được khuyến khích trong nhiều lĩnh vực, sau khi luật chống lãng phí AGEC, được ban hành vào năm 2019. Việc tái chế, tái sử dụng không chỉ xuất hiện trong lĩnh vực xây dựng, sản xuất đồ tiêu dùng, mà ngay cả trong lĩnh vực hàng xa xỉ, vốn là thị trường mà Pháp chiếm ưu thế. Các sạp đồ hiệu cũ cũng dần chiếm nhiều vị trí tại trung tâm thương mại Galeries Lafayettes của kinh đô ánh sáng. Cuốn sách Le Luxe Contre Attaque của nhà xuất bản Dunod, chỉ ra rằng tại Pháp, vào năm 2005, chỉ 17 % người dân mua đồ đã qua sử dụng, đến năm 2021, con số này lên đến 66 %. Trên trang mạng chuyên mua bán đồ cũ phổ biến tại Pháp như Le Bon Coin, từ năm 2016, đã dần xuất hiện các thông báo bán du thuyền, villa, đồng hồ xa xỉ Rolex hay các xe sưu tầm cổ… Các tác giả của cuốn sách không nêu rõ liệu có ai mua lại những món đồ xa xỉ đó hay không, nhưng điều này cho thấy sự xuất hiện của hiện tượng “tuần hoàn” trong ngành xa xỉ.

Sử dụng nguyên liệu "mang tính tuần hoàn"

Trong buổi tọa đàm về kinh tế tuần hoàn, nhân hội nghị Powr Earth Summit, lần đầu tiên được tổ chức tại Paris từ (13-15/03/2024), nhiều chủ đề được nêu ra. Chẳng hạn như việc tái sử dụng đá quý trong ngành làm trang sức hay việc sử dụng nguyên liệu có “trách nhiệm hơn” trong ngành mỹ phẩm cao cấp. Có mặt tại hội nghị, giám đốc phát triển bền vững khu vực châu Âu của tập đoàn L’Oréal, ông Joel Tronchon, nêu ra những dự án mà tập đoàn chuyên về mỹ phẩm đã thực hiện, ví dụ như sử dụng các nguyên liệu tái chế trong đóng gói sản phẩm.

Ông cho biết tại L’Oréal, “có khoảng 100 người chỉ làm việc về tác động của môi trường đối với sản phẩm, dĩ nhiên chúng tôi hiểu rằng công việc này đòi hỏi thời gian và tiền bạc. Nếu xét từ đầu chuỗi giá trị của một sản phẩm, tức là phải xét đến nguyên liệu. Như thế nào là một loại nguyên liệu mang tính tuần hoàn ? Tôi sẽ lấy ví dụ về cánh hoa hồng để trả lời câu hỏi này. Hoa hồng được sử dụng rất nhiều trong mỹ phẩm hay nước hoa, ví dụ như trong nước hoa Lancôme, hay Yves Saint Laurent. Cách nay vài năm, chúng tôi chỉ lấy hoa, mà không sử dụng thân cây hoa hồng, vì chúng được coi là rác thải nông nghiệp. Nhưng kể từ khi chúng tôi làm thử nghiệm lấy chiết xuất thân cây hoa hồng và phát hiện ra có các chất chống oxy hóa và nay chúng tôi sử dụng chúng trong các loại kem dưỡng da của Lancôme. Như vậy, chúng tôi đã tạo ra tính tuần hoàn đối với một nguyên liệu mà trước kia được coi là rác bỏ đi. Chúng tôi cũng có các đội ngũ nghiên cứu để xác định các sản phẩm nông nghiệp để có thể sử dụng làm nguyên liệu sản xuất mỹ phẩm, làm sao để sử dụng ít hơn dầu mỏ hoặc các chất hoá học có nguồn gốc từ dầu mỏ”.

Trong bối cảnh các vấn đề về môi trường ngày càng trở nên nóng bỏng, dĩ nhiên cũng phải thận trọng trước các tham vọng về môi trường của các doanh nghiệp, đôi khi bị dán mác “green-washing” - tẩy xanh, để thu hút người tiêu dùng. “Bởi vì cuộc đua tranh giành lợi nhuận và sự hài lòng của khách hàng vẫn là tôn chỉ của những gã khổng lồ hàng xa xỉ”, như nhận định của Forbes. Các tập đoàn hàng xa xỉ nhận thấy được tiềm năng từ sự quan tâm đối với môi trường, dù là “sợ hãi”, hay “tò mò”, để xây dựng các chiến lược tiếp thị.

Lợi nhuận về lâu dài

Tuy nhiên, trên thực tế, nhiều nghiên cứu chỉ ra rằng kinh tế tuần hoàn có thể đem lại lợi nhuận về lâu về dài cho doanh nghiệp. Ví dụ việc tái chế, hoặc giảm sử dụng các bao bì đóng gói sản phẩm, thay vì mua một lọ nước hoa mới thì người dùng có thể chỉ mua nước hoa được đóng gói một cách tối giản, để tự đổ vào lọ có sẵn. Điều này có thể tiết kiệm chi phí. Hơn nữa, doanh nghiệp cũng có thể áp dụng mức giá cao hơn, vì tích hợp “phí bảo hiểm xanh” đối với những sản phẩm dễ tái chế.

L’Oréal đã thông báo muốn đạt tiêu chuẩn “trung hòa carbon”trên toàn bộ các cơ sở sản xuất của tập đoàn từ nay đến năm 2025, thông qua việc sử dụng 100 % năng lượng tái tạo. Joel Tronchon, đại diện của L’Oréal nêu ra những chính sách tiết kiệm, giảm sử dụng nước trong sản xuất, hoặc phát triển các sản phẩm dầu gội cần dùng ít nước. Ông Joel Tronchon cho biết L’Oréal đã đầu tư vào mỗi nhà máy của mình khoảng 300 000 euro để xây dựng hệ thống sử dụng nước theo một vòng kín, tức là nước qua sử dụng được lọc và tái sử dụng lại. Hệ thống này trên thực tế lại có lợi về lâu về dài. Ông giải thích :“Kinh tế tuần hoàn không có nghĩa là đi kèm với chi phí đắt đỏ mà còn có thể tiết kiệm cho doanh nghiệp. Thời gian hoàn vốn của các nhà máy L’Oréal là khoảng 10 năm nhưng ai cũng chắc rằng giá nước sẽ tăng. Tất cả những gì hiếm có, từ tự nhiên, đều sẽ tăng giá. Hiện nhà máy ở nhiều nơi phải đóng cửa vì thiếu nước, nhưng hệ thống tái sử dụng nước của l’Oréal vẫn có thể duy trì”.

Đọc thêm : Pháp đẩy mạnh mô hình kinh tế tuần hoàn

Không chỉ riêng L’Oréal mà các tập đoàn chuyên kinh doanh hàng xa xỉ cũng dần có kế hoạch hành động trước các vấn đề về môi trường. Ví dụ như tập đoàn LVMH, đã đặt ra mục tiêu không sử dụng nhựa có nguồn gốc hoá thạch từ năm 2026. Tập đoàn này cũng khẳng định đã tăng cường việc sửa chữa các sản phẩm tại hơn 70 thương hiệu của mình, như Berluti hay Louis Vuitton, sửa lại khoảng 600 000 sản phẩm mỗi năm. Tập đoàn Kering của Ý, nắm giữ thương hiệu Gucci, về phần mình, đã mở một bộ phận chuyên phụ trách về kinh tế tuần hoàn vào năm 2023, nhằm xem xét lại tất cả các quá trình, từ việc lựa chọn nguyên liệu thô, tối ưu hóa sản xuất đến tái sử dụng những mặt hàng chưa bán được.

Trả lời tạp chí ELLE, giám đốc phụ trách phát triển bền vững của Kering, bà Arie-Claire Daveu, cho biết “việc tích hợp tính tuần hoàn vào mô hình kinh tế, tức là phải thay đổi cách kinh doanh ở tất cả các bước. Đặt câu hỏi về việc tái chế là chưa đủ, mà cần phải quan tâm đến tuổi thọ của sản phẩm, bảo trì, sửa chữa và nhất là đổi mới thiết kế, quy trình sản xuất sản phẩm sao cho có thể giảm tác động đối với hệ sinh thái, giảm rác thải, tiêu thụ nước và năng lượng”.

Khó có thể đạt được tính tuần hoàn triệt để

Khi áp dụng kinh tế tuần hoàn, liệu doanh nghiệp có thể giảm được hoàn toàn tác động đối với sinh thái hay không ? Daniel Halbheer, giảng viên tại HEC Paris Business School, trên trang The Conversation cho rằng rất khó để doanh nghiệp có thể đạt được tính tuần hoàn một cách triệt để. Bởi vì những hiệu ứng tích cực từ việc giảm chất thải, tái sử dụng nguyên liệu… “đôi khi, được bù lại nhiều hơn qua việc tăng doanh số bán nhiều sản phẩm sinh thái hơn,… khi các sản phẩm được tái chế càng dễ thì càng có nhiều người tiêu dùng”.

Tại hội nghị Powr Earth Summit hồi tháng Ba, các diễn giả trong buổi tọa đàm về kinh tế tuần hoàn đều nêu ra các khó khăn, những bất cập khi phải làm việc đơn lẻ. Kinh tế tuần hoàn được coi như là “một môn thể thao tập thể”, và cần phải thành lập các hiệp hội, các dự án tập thể, thiết lập các liên kết với các nhà cung cấp, với khách hàng, người tiêu dùng và cả các cơ quan công quyền… “Để làm được điều này thì cần rất nhiều thời gian, và đây là trở ngại đối với mọi lĩnh vực”, như nhận định của ông Joel Tronchon, giám đốc phát triển bền vững của l’Oréal. 

Thế nhưng, đối với các doanh nghiệp hàng xa xỉ, áp dụng kinh tế tuần hoàn là một vấn đề nan giải, theo như nhận xét của Forbes. Nếu như trước kia, để mua một món đồ xa xỉ, người ta phải đi đến một địa điểm cụ thể, của một địa phương, độc quyền làm ra món đồ đó, thể hiện sự sang trọng, quý giá. Nhưng ngày nay, những sản phẩm xa xỉ gần như giống hệt nhau, có mặt trên khắp thế giới, trong các trung tâm mua sắm và cửa hàng bách hóa. Để duy trì lợi nhuận và bảo đảm tính sang trọng, các doanh nghiệp dùng chiến lược đánh vào tâm lý “giá cao khó với”để tạo nên sự độc quyền.

Nếu xét đến thị trường bán đồ cũ xa xỉ, tạo “tính tuần hoàn”cho sản phẩm, lợi nhuận thường thấp hơn. Khi bán một mặt hàng có thể không còn ở tình trạng tốt, hoặc với những hình ảnh “tái chế”, có khả năng sẽ ảnh hưởng xấu đến hình ảnh truyền thống về sự hoàn hảo gắn liền với sự sang trọng. Forbes cho rằng các thương hiệu nên tự mình xây dựng hệ thống bán đồ cũ, dựa trên những cơ sở bán hàng có sẵn, thay vì thông qua các nền tảng bán hàng khác. Như vậy vừa có thể bảo đảm chất lượng cũng như kiểm soát tốt hơn chuỗi cung ứng. Các sản phẩm xa xỉ hàng cũ, thường có giá rẻ hơn, độc đáo và mang tính “bền vững”, có thể sẽ thu hút những người tiêu dùng muốn tiếp cận hàng hiệu với “giá mềm”, đặc biệt là lớp trẻ, thuộc thế hệ Y Z hay Alpha, có thể chiếm đến 85 % người tiêu dùng hàng xa xỉ từ nay đến năm 2030.

Là thành viên lâu năm của Cộng đồng Pháp ngữ, cộng với các yếu tố lịch sử để lại, hiện nay tại Việt Nam vẫn có nhiều người học tiếng Pháp, không chỉ ở hai thành phố lớn là Hà Nội và thành phố Hồ Chí Minh, mà còn ở nhiều tỉnh thành, từ cấp tiểu học đến bậc đại học, sau đại học. Số sinh viên, nghiên cứu sinh hàng năm đi du học tại Pháp hoặc tại các nước nói tiếng Pháp cũng không phải là ít.

Tuy nhiên, không thể phủ nhận một điều là tiếng Pháp cũng phải cạnh tranh với nhiều ngoại ngữ khác ở Việt Nam. Chính vì vậy, đại quán Pháp tại Việt Nam rất quan tâm cải thiện vị thế của tiếng Pháp, nhất là thu hút giới trẻ đến với ngôn ngữ Pháp. Để hiểu thêm về tình hình, ít ngày trước tuần Quốc tế Pháp ngữ, RFI Tiếng Việt ngày 08/03 đã có cuộc phỏng vấn ôngOlivier Brochet, đại sứ Pháp tại Hà Nội.

RFI :Kính chào đại sứ Olivier Brochet ! Xin ông cho biết về những dự án của đại sứ quán CH Pháp tại Hà Nội để quảng bá và thúc đẩy việc học tiếng Pháp ở đất nước Việt Nam! Theo ông, đâu là dự án quan trọng nhất trong năm 2024 ?

Đại sứ Olivier Brochet :Năm nay có hai dự án mà chúng tôi đặc biệt quan tâm. Trước hết, có một dự án nhằm cố gắng hiện đại hóa và tăng cường sự kết nối của chúng tôi với những người trẻ tuổi để giúp họ nhận thức được lợi ích của việc học tiếng Pháp. Chúng tôi có một dự án webtoon sẽ sớm được triển khai vào tháng 5. Webtoon, như quý vị biết, là một phương tiện truyền thông hỗ trợ vốn được những người trong độ tuổi 15-30 đánh giá cao, nhất là ở châu Á.

Đó là một cuốn truyện tranh số hóa mà họ có thể xem trên điện thoại hoặc máy tính bảng. Webtoon sẽ ra mắt từ tháng 05 tới đây, gồm 12 phần nói về cuộc phiêu lưu của 2 thanh niên Việt Nam, Tiên và Minh. Họ là 2 sinh viên, và nhờ biết tiếng Pháp, họ sẽ tìm thấy được cho mình cơ hội phát triển cả trong cuộc sống riêng tư và việc học hành, và cuốn truyện tranh số hóa này đặc biệt cho mọi người thấy mối liên hệ giữa việc biết tiếng Pháp với sự nghiệp là rất quan trọng và thể hiện điều đó thông qua những công cụ hiện đại thời nay, để cho giới trẻ Việt Nam thấy tầm quan trọng, lợi ích của việc học tiếng Pháp ngày nay.

Và năm nay cũng là năm diễn ra Thế Vận Hội Olympic, tôi cũng muốn công bố việc mà chúng tôi đang thực hiện với Ủy ban Olympic Quốc gia Việt Nam. Dĩ nhiên cũng cần nhắc lại là tiếng Pháp là ngôn ngữ Thế Vận Hội, là một trong 2 ngôn ngữ của Thế Vận hội bởi vì chính từ Pháp mà Thế Vận Hội Olympic hiện đại đã được phục sinh, hồi cuối thế kỷ 19.

Trong bối cảnh này (sắp có Thế Vận Hội), chúng tôi tổ chức hội thảo vào ngày 12/03 với Ủỷ ban Olympic quốc gia Việt Nam để trao đổi kiến ​​thức chuyên môn về các vấn đề về thể thao đỉnh cao. Và tôi hy vọng rằng buổi hội thảo này cũng như công việc mà chúng tôi đang thực hiện sẽ dẫn đến những hợp tác mạnh mẽ hơn trong lĩnh vực thể thao. Đó là mong muốn của chúng tôi và của Ủy ban Olympic Quốc gia Việt Nam.

RFI :Theo nhận định của ông, thưa đại sứ, hiện nay tiếng Pháp có vị trí thế nào ở Việt Nam ? So với trước đây và so với ở các nước khác trong Cộng đồng các nước nói tiếng Pháp ?

Đại sứ Olivier Brochet :Về vị thế của tiếng Pháp, dĩ nhiên là chúng tôi mong muốn tiếng Pháp được phát triển hơn nữa, giống như trước đây đã từng như vậy. Nhưng chúng tôi cũng có cách tiếp cận thực tế, bởi vì trong giới trẻ, chúng tôi thấy tiếng Pháp đang đứng trước sự cạnh tranh rất khó khăn. Đồng thời, chúng tôi cũng nhận thấy có nhiều bạn trẻ Việt Nam quan tâm đến lợi ích của việc học tiếng Pháp và chúng tôi tạo cơ hội cho họ.

Việt Nam là một quốc gia lớn thuộc Tổ chức Quốc tế Pháp ngữ, nhận thức được lợi ích của việc hỗ trợ tiếng Pháp và nếu có thể là phát triển tiếng Pháp. Chúng tôi sát cánh, đồng hành cùng Việt Nam trong những nỗ lực nói trên, sát cánh cùng các trường đại học nói riêng, và cả ở các trường phổ thông. Quý vị biết đấy, có một số trường có chương trình học song ngữ tiếng Pháp, chúng tôi hỗ trợ các trường này và chúng tôi muốn hỗ trợ họ thêm nữa bằng cách giúp họ đạt được danh hiệu Giáo dục Pháp - France Éducation. France Éducation một nhãn hiệu công nhận chất lượng, giá trị của chương trình giảng dạy bằng tiếng Pháp, nhờ thế mang lại tiềm năng cho các em học sinh trong việc học hành.

Và tất nhiên, cũng có rất nhiều việc cần phải làm để hỗ trợ các trường đại học. Chẳng hạn, tôi xin lưu ý là Học viện Ngoại giao Việt Nam đã có những nỗ lực đáng kể trong 3 năm vừa qua để đưa trở lại chương trình giảng dạy tiếng Pháp cho tất cả những người muốn làm việc trong môi trường quốc tế. Năm nay, hiện đang có 500 sinh viên theo học chương trình tiếng Pháp cấp tốc tại Học viện Ngoại giao. Đối với chúng tôi, đó là dấu hiệu cho thấy có niềm mong mỏi tăng cường, củng cố sự hiện diện của tiếng Pháp tại một quốc gia lớn trong Tổ chức Quốc tế Pháp ngữ.

RFI :Vậy theo đại sứ, đâu là những điểm mạnh và những điểm cần cải thiện trong việc dạy - học tiếng Pháp tại Việt Nam ? Đại sứ quán có những chương trình mới nào về giảng dạy Pháp ngữ ?

Đại sứ Olivier Brochet :Quả thực là cần phân biệt rõ ràng những nỗ lực và mục tiêu đề ra cho một bên là giáo dục tiểu học và trung học, và bên kia là giáo dục đại học.

Đối với giáo dục tiểu học và trung học, mục tiêu thực sự của chúng tôi là củng cố và phát huy giá trị của tất cả các trường hiện đang giảng dạy tiếng Pháp. Tôi muốn nói đến các lớp học song ngữ, và mục tiêu của chúng tôi thực sự là hướng tới chất lượng, giá trị cho các em học sinh, bởi vì những bậc phụ huynh chọn chương trình song ngữ tiếng Pháp cho con mình, thường thì chính bản thân họ cũng là người sử dụng tiếng Pháp và họ muốn con cái họ cũng vậy, hoặc vì họ muốn con họ được hưởng sự tiến bộ trong giáo dục, nói cách khác là chất lượng đào tạo, là sự thành công xuất sắc.

Và quả đúng là những tố chất mà các học sinh học tiếng Pháp ngay từ khi còn rất nhỏ, phát triển được, thường được các cơ sở đào tạo tốt nhất ở Việt Nam công nhận. Vì thế mà đối với chúng tôi, thách thức đặt ra là phải hỗ trợ được tất cả các trường học có chương trình giáo dục song ngữ để họ tiếp cận được càng nhiều học sinh càng tốt. Điều này không loại trừ các chương trình khác, đặc biệt chúng tôi đã thảo luận với bộ Giáo Dục Việt Nam về tất cả các khả năng tăng cường việc giảng dạy tiếng Pháp như một sinh ngữ thứ hai 2.

Về cấp đại học, thì vừa có những sinh viên đã được theo học tiếng Pháp từ trường tiểu học và trung học, nhưng cũng có nhiều sinh viên chưa từng tiếp xúc với tiếng Pháp. Thế nên, thách thức đối với chúng tôi, liên quan đến tất cả các trường đại học mà chúng tôi có mối liên hệ, là phát huy tiếng Pháp trong vai trò một sinh ngữ thứ hai và chứng tỏ rằng việc học tiếng Pháp sẽ là một điểm cộng trong công việc sau này, vì sử dụng được nhiều ngôn ngữ là điều được đề cao ở mọi doanh nghiệp và trong suốt sự nghiệp.

Điều này cũng là để cho sinh viên thấy rằng họ sẽ có thể dễ dàng tiếp cận với các bậc học cao hơn, chẳng hạn ở Pháp hay các nước nói tiếng Pháp, tôi đặc biệt muốn nói đến các chương trình đào tạo thạc sĩ và tiến sĩ. Dù họ không bắt buộc phải học bằng tiếng Pháp, kể cả ở nước Pháp, nhưng dĩ nhiên là có kiến thức tối thiểu về tiếng Pháp trước khi đi du học cũng là một điểm cộng. Chẳng hạn như ngay tại Hà Nội, Đại học Khoa học và Công nghệ (USTH) là một trường Đại học Pháp ngữ, dù chương trình học ở Hà Nội được giảng dạy bằng tiếng Anh nhưng tất cả sinh viên của trường đều học tiếng Pháp, họ có thể theo khóa học cấp tốc, dù ít dù nhiều. Điều này cho phép họ, sau khi có bằng tốt nghiệp, có thể sang Pháp tiếp tục bậc học cao hơn, có nghĩa là theo học một chương trình có chất lượng nhưng với mức phí đại học hoàn toàn là phải chăng.

RFI :Thưa ông Brochet, là đại sứ Pháp tại Việt Nam,ông nghĩ rằng đâu là những lý do chính thúc đẩy người Việt Nam theo học tiếng Pháp ? Họ học tiếng với hy vọng sau này sang Pháp du học ? Để có các cơ hội nghề nghiệp trong tương lai ? Hay đơn giản là vì tình yêu nước Pháp và văn hóa Pháp ?

Đại sứ Olivier Brochet :Dĩ nhiên là nhiều sinh viên học tiếng Pháp, kể cả những người còn ít tuổi, đều gắn tiếng Pháp với hình ảnh về văn hóa. Rõ ràng điều này khiến chúng tôi rất cảm động, bởi có mối quan tâm mạnh mẽ thường trực dành cho văn hóa, nhưng theo tôi thì không chỉ về di sản văn hóa của nước Pháp và khối Pháp ngữ từ trước để lại, mà đó còn là mối quan tâm dành cho những yếu tố văn hóa mà thế giới Pháp ngữ tạo ra mỗi ngày.

Tất nhiên, mục tiêu của chúng tôi là tiếp tục phát huy khía cạnh văn hóa này, nhưng là để bảo đảm rằng giới trẻ và gia đình họ hiểu rằng tiếng Pháp không phải là ngôn ngữ của quá khứ mà là ngôn ngữ của hiện tại và đặc biệt là ngôn ngữ của tương lai.

Tầm quan trọng của việc sử dụng tiếng Pháp trên thế giới không ngừng tăng. Số lượng người nói tiếng Pháp cũng tăng không ngừng. Do vậy, chúng tôi muốn cho giới trẻ thấy rằng học tiếng Pháp cũng là một việc rất hữu ích cho họ cả về mặt nghề nghiệp cũng như khả năng tiếp cận với sự sáng tạo, và cũng là nhằm tạo nên nét khác biệt để cạnh tranh với những người khác. Việc sử dụng tiếng Pháp chắc chắn sẽ là một điểm cộng đối với họ. Nhiều công ty đã nhận ra điều đó, có thể không phải tất cả, nhưng tôi chắc chắn rằng ở Việt Nam, cũng như tại các nước khác có giảng dạy tiếng Pháp, xu hướng này sẽ tiếp tục gia tăng.

RFI Tiếng Việt xin chân thành cảm ơn đại sứ Pháp tại Việt Nam, Olivier Brochet !

Trước kỳ Thế Vận Hội Paris 2024, nhiều bảo tàng tại Pháp tổ chức các triển lãm, gắn kết văn hóa với thể thao. Tại Poissy, thành phố tiếp lửa Olympic ở ngoại ô Paris, triển lãm của Bảo tàng Đồ chơi Poissy Pierre-Pinel đưa du khách vào cuộc hành trình "ngược dòng lịch sử", nhìn lại những đồ chơi, biểu trưng cho nhiều môn thể thao từ thế kỷ 19 cho đến nay.

Những đồ chơi về thể thao xuất hiện ở Pháp vào những năm 1850. Lúc đó Pháp cũng là một trong những nhà sản xuất đồ chơi lớn ở châu Âu, cạnh tranh với Anh Quốc và Đức. Cuộc cách mạng công nghiệp giữa thế kỷ 19 đã biến những đồ chơi vốn được làm thủ công tỉ mỉ, dần dần được sản xuất theo dây chuyền công nghiệp.

Tại bảo tàng Đồ chơi Pierre Pinel ở Poissy, cách trung tâm thủ đô Paris khoảng 30 km, trong số 600 đồ chơi, khoảng 150 trong số đó, gồm các hình nộm vận động viên từ nhiều môn thể thao khác nhau, như đua ngựa, trượt băng nghệ thuật, bơi lội, điền kinh, thể hình,…, được giới thiệu qua triển lãm Đồ chơi Olympic : Các nhà vô địch hãy tiến lên phía trước (« Jouets Olympiques : en avant les champions ! ») diễn ra từ ngày 13/03-22/09/2024.

Giám đốc bảo tàng, bà Marion Abbadie cho biết Poissy sẽ tiếp nhận lửa Olympic vào ngày 26/07 tới, triển lãm sẽ là cách để quảng bá sự kiện quan trọng của thành phố vào năm nay. Triển lãm được mở ra ngay từ tháng Ba, vài tháng trước Thế Vận Hội, để các trẻ em, học sinh trong vùng có thể ghé thăm trước kỳ nghỉ hè. Trong triển lãm lần này, đại diện bảo tàng cho biết hầu hết các đồ chơi được trưng bày, do hiến tặng hoặc do bảo tàng thu mua từ những người chuyên bán đồ cũ, hay là mượn từ bảo tàng đồ chơi Nice ở Pháp. Có những đồ chơi được gắn các thiết bị, cho phép chuyển động, di chuyển trước sau, tái tạo lại các cử chỉ của các vận động viên thể thao. Các vận động viên khuyết tật cũng được thể hiện qua các nhân vật trong các bộ đồ chơi.

Bà Marion Abbadie giải thích: “Chúng tôi muốn kể câu chuyện về thể thao thông qua đồ chơi. Phải nói rằng các đồ chơi về thể thao cũng theo kịp sự phát triển của thể thao. Mặc dù các bộ môn thi đấu đã xuất hiện từ trước nhưng mãi đến thế kỷ 19 mới dần được tổ chức theo các liên đoàn. Chúng tôi cố gắng chọn ra những đồ chơi giới thiệu nhiều bộ môn nhất có thể, mặc dù chúng tôi cũng hiểu rằng nhiều môn thể thao không còn được chọn thi đấu (chính thức ở Thế Vận Hội). Ví dụ như môn bóng vồ (croquet), xuất hiện từ thời Trung Đại, người ta dùng gậy gỗ đánh vào một quả bóng sao cho luồn qua một vòm sắt được cắm trên cỏ và cần phải chuyền qua nhiều lần như vậy. Trò chơi này từng là một bộ môn thi đấu tại Thế Vận Hội vào năm 1900. Đó cũng là năm duy nhất bóng vồ có tên trong Thế Vận Hội và năm đó Pháp đã giành chiến thắng.

Đọc thêm : Pháp : Thế kỷ 19, thời hoàng kim của ngành sản xuất đồ chơi

Du khách đến tham quan, chủ yếu là các gia đình hoặc học sinh của các trường xung quanh, vừa có thể thăm, vừa chơi, qua một lộ trình xuyên suốt triển lãm. Ở mỗi chặng, người chơi phải hoàn thành các trò chơi như xếp tượng, bóng bàn, trượt ván… và cuối cùng tự tính điểm để xem đạt thành tích huy chương vàng, bạc hay đồng ở cuối triển lãm. Bảo tàng cũng bố trí một bục trao huân chương như trong các giải đấu thể thao. Giám đốc bảo tàng, bà Marion Abbadie nhận định rằng “trẻ em đôi khi có thể thấy hụt hẫng khi nhìn thấy những đồ chơi đằng sau những ô kính bảo vệ và không bao giờ chạm vào được. Những đồ chơi chũ đúng là cần được bảo quản và không thể chạm vào, cho trẻ có thời gian tập trung, quan sát những đồ chơi từ bao thế kỷ, nhưng chúng tôi cũng thiết kế không gian vui chơi riêng tại mỗi gian triển lãm, để các em nhỏ có thể thư giãn, chơi đùa cùng nhau”.

Gia đình cũng chính là đối tượng mà bảo tàng nhắm tới, cách bài trí cũng được thiết kế “như một bảo tàng gia đình”. Một cặp du khách từ Anh, ghé thăm người thân gần Poissy, đến thăm bảo tàng cùng hai con cho biết : “Đúng là rất khó đưa trẻ nhỏ đến bảo tàng và chỉ được nhìn ngắm mà không được tương tác. (Tại bảo tàng này), đúng là rất khác lạ vì các con tôi có thể chơi nhiều trò, và nhất là chúng tôi có thể chơi cùng với nhau.” Bà cho biết ở Anh, bà cũng đã quen với việc các bảo tàng thường có khu vực dành riêng cho trẻ vui chơi, chạm vào hiện vật, nhưng ở Pháp thì điều này không phổ biến.

Đồ chơi phản ánh sự phát triển của xã hội

Bên cạnh những triển lãm theo chủ đề hàng năm, như chủ đề về Thế Vận Hội năm nay, bảo tàng cũng trưng bày các đồ chơi cổ đầu tiên từ thời Hy Lạp Cổ Đại, (được mượn từ bảo tàng Le Louvre), thường là những tượng đất, đến những đồ chơi công nghiệp, hiện đại. Lịch sử của đồ chơi cũng gắn liền với các giai đoạn phát triển của công nghệ, về chất liệu, phương thức sản xuất, cũng như cách giáo dục trẻ em qua mỗi giai đoạn, cách mà người ta muốn truyền đạt những kiến thức về xã hội cho trẻ em qua đồ chơi.

Bà Marion Abbadie cho rằng “mỗi người sẽ có sở thích về đồ chơi riêng. Những đồ chơi mà chúng tôi trưng bày tại bảo tàng thường được làm từ những chất liệu rất đẹp. Trong giai đoạn từ năm 1850 đến năm 1900, lúc đó nhựa vẫn chưa ra đời, do vậy người ta thường sử dụng vải, sứ, kim loại, giấy nghiền, hoặc gỗ. Đó là những vật liệu đã được sử dụng từ lâu đời, dĩ nhiên gần đây khi nhựa được phát minh, người ta cũng làm ra nhiều mẫu đồ chơi đẹp, nhưng theo tôi không có cùng nét đẹp như đồ chơi ngày xưa.” Bà cũng chia sẻ mối bận tâm ngày nay của bảo tàng đối với các món đồ chơi cổ, đã ngừng sản xuất từ lâu và khó có thể tìm được nghệ nhân phục chế, sửa đồ chơi cũ.

Trước kỳ Thế Vận Hội Paris 2024, sự kiện 100 năm một lần là dịp để Pháp tạo sợi dây liên kết giữa văn hóa và thể thao. Bà Marion Abbadie, cho rằng “đó là một liên kết rất tự nhiên, nhất là ở bảo tàng Đồ chơi Poissy, các đồ chơi, các trò chơi thường là nhằm mục đích giải trí, được coi là một hoạt động văn hóa. Có rất nhiều trò yêu cầu người chơi hoạt động thể chất. Tại triển làm này, chúng tôi vừa muốn giới thiệu những đồ chơi được bày biện trong tủ kính, nhưng cũng có những không gian để trẻ có thể hoạt động thể chất, dĩ nhiên là không thể chơi thể thao ở bào tàng, nhưng chúng tôi cũng muốn gợi ra ý tưởng hãy vận động, hãy tập thể dục thể thao”.

Tại gian cuối cùng của triển lãm, bảo tàng trưng bày những linh vật của Thế Vận Hội, vẽ lại chặng đường của Olympique hiện đại từ hàng trăm năm qua. Chuyến thăm ngược dòng lịch sử từ cổ chí kim, kết thúc bằng một trò chơi công nghệ, mời du khách tự thiết kế mẫu mã linh vật cho Thế Vận Hội, qua ứng dụng được thiết kế bởi trường IIM Digital School ở Paris.

Không chỉ ở bảo tàng Đồ chơi Pierre Pinel ở Poissy, mà nhiều triển lãm với chủ đề về thể thao được tổ chức tại thủ đô Pháp, như triển lãm tại bảo tàng Marmottan-Monet về các tác phẩm của các họa sĩ lấy cảm hứng từ các hoạt động thể thao, triển lãm về thời trang thể thao tại bảo tàng Nghệ Thuật Trang Trí, (Musée des arts décoratifs)…

Nằm đối diện căn nhà của họa sĩ Pháp Ernest Messonier, nổi danh ở thế kỷ 19, bảo tàng từng là Tu viện Hoàng gia Saint-Louis dưới thời Trung Cổ và được công nhận là di tích lịch sử. Được chuyển đổi thành nơi tiếp đón và mở cửa với công chúng vào năm 1976, bảo tàng ở Poissy là bảo tàng đầu tiên về đồ chơi ở Pháp. Hiện bảo tàng cũng lưu trữ khoảng hơn 10 000 hiện vật nhưng chỉ có thể trưng bày khoảng 600 đồ chơi, đánh dấu lịch sử phát triển ngành sản xuất đồ chơi ở Pháp.

Giới nữ và những người bảo vệ phụ nữ và quyền chấm dứt thai kỳ tại Pháp năm 2024 đón chào Ngày Quốc Tế Phụ Nữ 08/03 với một quyết định mang tính lịch sử : Quyền tự nguyện chấm dứt thai kỳ được ghi vào Hiến Pháp. Đương nhiên, không phải chính quyền khuyến khích phá thai, mà là muốn bảo đảm rằng quyền tự nguyện chấm dứt thai kỳ được Hiến Pháp bảo vệ.

Trước đó, hôm 04/03, tại phòng hội nghị của cung điện Versailles, ngoại ô Paris, Quốc Hội lưỡng viện Pháp đã thông qua việc ghi quyền « tự nguyện chấm dứt thai kỳ » vào điều khoản 34 của Hiến Pháp, với số phiếu ủng hộ áp đảo : 780 phiếu thuận trên tổng số 925 dân biểu và thượng nghị sĩ. Điều luật mới quy định phải bảo đảm điều kiện cho phụ nữ thực hiện quyền tự nguyện chấm dứt thai kỳ.

Đây được xem là một « bước ngoặt mang tính lịch sử » trong cuộc chiến bảo vệ quyền phá thai của phụ nữ, trong bối cảnh Tòa án Tối cao Hoa Kỳ hồi tháng 06/2022 đã hủy bỏ quyền phá thai, trong khi ở nhiều khu vực trên thế giới, thậm chí ngay tại châu Âu, cũng nổi lên một số phong trào tìm cách hạn chế quyền phá thai, thậm chí nghiêm cấm việc phá thai cho dù việc ép buộc duy trì thai kỳ có thể gây nguy hiểm cho tính mạng người phụ nữ …

Cũng giống như mọi khi, quyết định của Quốc Hội lần này cũng vấp phải ý kiến trái chiều và các cuộc biểu tình ăn mừng, hay phản đối của mỗi phe : Nếu như phe ủng hộ quyền phá thai xem đây là « niềm tự hào », « bước tiến mang tính lịch sử » cho phép phụ nữ có quyền định đoạt thân thể và quyền được lựa chọn cuộc sống theo ý muốn, thì phe chống phá thai lại coi đó là « nỗi hổ thẹn » của nước Pháp. Tòa Thánh cũng chỉ trích gay gắt việc nước Pháp ghi vào Hiến Pháp điều mà Vatican gọi là « quyền loại bỏ sự sống của một con người ». 

Chiến thắng chính trị

Dẫu sao, nước Pháp cũng đã trở thành quốc gia đầu tiên trên thế giới xem « quyềntự nguyện chấm dứt thai kỳ » là quyền Hiến định, một thắng lợi chính trị của chính quyền Macron sau 18 tháng dự luật được thảo luận và lần lượt được Hạ Viện và Thượng Viện thông qua, nhất là trong bối cảnh đảng cực hữu đang trên đà tiến, nhiều người lo sợ trong kỳ bầu cử tổng thống Pháp tới đây, vào năm 2027, nếu đảng cực hữu thắng cử, rất có thể quyền phá thai sẽ bị siết chặt.

Việc quyền phá thai được bổ sung vào Hiến Pháp chắc chắn sẽ làm giảm bớt nguy cơ lệnh cấm hoặc hạn chế mà đảng chính trị chiếm đa số trong tương lai có thể muốn thiết lập. Tổng thống Pháp đã nói đến nguyện vọng đưa quyền phá thai trở thành quyền « không thể đảo ngược ». Nói cho chính xác thì không hẳn là quyền Hiến định là quyền không thể xóa bỏ hay chỉnh sửa. Nhưng về nguyên tắc, việc sửa đổi Hiến Pháp không hề đơn giản, đòi hỏi hoặc phải thông qua trưng cầu dân ý, hoặc có sự thông qua của Hạ Viện, Thượng Viện, sau đó là việc triệu tập Quốc Hội lưỡng viện. Và để sửa đổi Hiến Pháp, cuộc họp của Quốc Hội lưỡng viện phải thu được số phiếu ủng hộ của tối thiếu 3/5 tổng số dân biểu và thượng nghị sĩ. Quy trình phức tạp này đương nhiên sẽ cản trở phần nào ý định hạn chế hay hủy bỏ quyền phá thai.

« Thừa thắng tiến lên », Pháp muốn sửa đổi Hiến chương về các quyền cơ bản của Liên Hiệp Châu Âu

Trên đà thắng lợi mang tính biểu tượng, các dân biểu đảng cực tả Nước Pháp Bất Khuất và nhiều vị bộ trưởng đã bày tỏ ý định đề xuất lên Nghị Viện Châu Âu dự thảo ghi quyền tự nguyện chấm dứt thai kỳ vào Hiến chương về các quyền cơ bản của Liên Hiệp Châu Âu, cũng nhằm ngăn chặn ý đồ của các đảng cực hữu ở nhiều nước trong khối, nhất là là các nước Đông Âu, cấm cản việc phá thai, xu hướng vốn dĩ bị chính quyền Pháp chỉ trích là bước « thụt lùi ».

Chẳng hạn, trên đài RFI Pháp ngữ ngày 04/03, dân biểu đảng cực tả Nước Pháp Bất Khuất, Manon Aubry, dẫn đầu danh sách dân biểu của đảng Nước Pháp Bất Khuất ra tranh cử tại cuộc bầu cử Nghị Viện châu Âu, phát biểu :

« Đúng là có những bước thụt lùi. Tại Ba Lan, việc phá thai vẫn chưa được hợp pháp hóa, bất chấp sự thất bại của đảng bảo thủ PIS. Ở Hungary, phụ nữ vẫn buộc phải nghe nhịp tim thai trước khi phá thai. Tại Ý, gần 70% bác sĩ viện dẫn điều khoản lương tâm để từ chối phá thai cho phụ nữ. Chúng tôi thấy rằng ở khắp mọi nơi tại Liên Âu, quyền phá thai trên thực tế không hề có bước tiến triển, mà thậm chí là còn thụt lùi. Và đây là lý do tại sao tôi sẽ tranh đấu trong các cuộc bầu cử ở Liên Âu, chính xác là tranh đấu để đưa việc phá thai vào Hiến chương về các quyền cơ bản của Liên Âu, chống lại phe cực hữu cứ liên tục, từ phiên họp toàn thể này sang phiên họp toàn thể khác, đòi xem xét lại quyền phá thai.

Kể từ khi tôi được bầu vào Nghị Viện Châu Âu đến nay, hầu như không có phiên họp toàn thể nào mà phe cực hữu không nêu vấn đề này. Mọi người thấy Marine Le Pen (cựu chủ tịch đảng cực hữu FN - Tập Hợp Quốc Gia) không thể hiện tại Pháp nhiều (về vấn đề này). Nhưng trên thực tế, Jordan Bardella (người đứng đầu danh sách của đảng Tập Hợp Quốc Gia tại Nghị Viện châu Âu), thì hầu như không che giấu, mỗi khi có cơ hội tại Nghị Viện Châu Âu là đòi bỏ phiếu chống lại quyền phá thai ».

Xin nhắc lại là cho đến nay Liên Âu vẫn chưa có quy chế chung đặc biệt về phá thai trên quy mô toàn Liên Hiệp. Các vấn đề y tế, tính dục đều do chính quyền mỗi nước quyết định. Đài RFI Pháp ngữ hồi tháng 06/2022 trích dẫn nghị sĩ châu Âu của Ba Lan, thuộc phe xã hội, Robert Biedron : « Đối với tôi, điều này là không thể hiểu nổi : Tại Châu Âu, chúng ta có các tiêu chuẩn về chuối và cà rốt, và thậm chí có cả tiêu chí về bộ sạc (điện thoại/máy tính) chuẩn. Ấy thế nhưng mà lại không có các chuẩn mực về nữ quyền! Tại sao những người phụ nữ Ba Lan, Malta hay Ý lại không thể có các quyền giống như phụ nữ Pháp, Bỉ hoặc Tây Ban Nha ? »

Được ký năm 2000, có giá trị như một hiệp ước và có tính ràng buộc pháp lý, Hiến chương về các quyền cơ bản của Liên Hiệp Châu Âu là một kiểu Tuyên ngôn nhân quyền ở quy mô Liên Âu, bảo đảm các quyền về cuộc sống riêng tư và gia đình, cũng như quyền được hưởng các dịch vụ chăm sóc y tế, nhưng lại không đề cập rõ ràng đến quyền phá thai. Vì có giá trị như một hiệp ước nên việc sửa đổi Hiến chương này đòi hỏi phải theo một thủ tục nhất định, và hiện vẫn chưa được đưa vào chương trình nghị sự. Ngoài ra, thủ tục sửa đổi Hiến chương đòi hỏi có sự nhất trí của các quốc gia thành viên, mỗi nước đều có quyền phủ quyết.

Thế nên, theo phân tích của Bruno de Witte, giáo sư về luật Liên Hiệp Châu Âu tại Đại học Maastricht, trong một bài viết đăng trên trang tin châu Âu Euractiv, sáng kiến ​​bổ sung quyền phá thai vào Hiến chương về các quyền cơ bản của Liên Hiệp Châu Âu không chắc sẽ thành công.

Từ luật lệ đến thực tế vẫn là một khoảng cách

Trở lại với tình hình cụ thể tại nước Pháp, chiến thắng mang tính biểu tượng về quyền phá thai cũng không giấu nổi một thực tế là nhiều phụ nữ vẫn gặp khó khăn, rào cản khi muốn phá thai, thậm chí phải chịu đựng tình trạng bất bình đẳng xã hội, cho dù theo như bác sĩ phụ sản Sophie Gaudu, được đài RFI Pháp ngữ trích dẫn hồi tháng 06/2023, các đạo luật tại Pháp vẫn liên tục đi theo hướng tạo điều kiện thuận lợi cho việc được chấm dứt thai kỳ, như nới lỏng quy định về tuổi thai, phụ nữ được cơ quan An sinh xã hội chi trả bảo hiểm khi phá thai, bỏ quy định thiếu nữ vị thành niên muốn phá thai thì phải được phụ huynh cho phép, bỏ quy định về khoảng thời gian suy nghĩ trước khi phá thai, phát triển hình thức tư vấn từ xa …

Quả thực, đối với nhiều người, dù muốn nhưng khả năng được chấm dứt thai kỳ một cách thuận lợi, suôn sẻ không phải lúc nào cũng khả thi, nhất là trong bối cảnh nhiều trung tâm kế hoạch hóa gia đình phải đóng cửa do việc tái cơ cấu các cơ sở y tế, sự thiếu hụt nhân lực, phương tiện, hoặc thậm chí là sự phản đối liên quan đến quan điểm về đạo đức, luân lý, lương tâm của một số nhân viên chăm sóc y tế. Bác sĩ Sophie Gaudu cũng là nhà đồng sáng lập Revho, mạng lưới dịch vụ chấm dứt thai kỳ tại vùng Paris. Trên đài RFI Pháp ngữ ngày 05/03, bác sĩ Sophie Gaudu nhấn mạnh đến những sự bất bình đẳng liên quan đến khả năng tiếp cận dịch vụ phá thai :

« Có một sự bất bình đẳng thực sự về khả năng tiếp cận dịch vụ chăm sóc sức khỏe theo vùng miền. Nếu ai đó sống tại địa phương thiếu hụt dịch vụ chăm sóc, hay tại một nơi dịch vụ y tế đang trong cảnh căng thẳng do thiếu nhân lực thì mọi chuyện trở nên phức tạp. Có một số phụ nữ buộc phải đi đến tỉnh khác, thành phố khác, phải vượt vài chục hay cả trăm km để được tiếp cận dịch vụ phá thai.

(…) Tình hình ở nông thôn là như vậy. Và cũng còn tùy vào tuổi thai nhi. Không phải ai cũng có thể phá thai bằng thuốc. Chỉ có thể phá thai bằng thuốc trước tuần thứ 14 của thai kỳ. Vì thế, những phụ nữ mang thai vượt quá thời gian nói trên thì có thể sẽ phải đi lại nhiều thì mới tìm được cơ sở y tế để được phá thai.

(…) Ngoài ra thì cũng còn một vấn đề bất bình đẳng khác về sự lựa chọn. Tại một số vùng, chỉ có những người phá thai bằng dụng cụ hoặc có nơi đa phần phá thai bằng thuốc. Thế nên, khi đến đó thì chị em được phá thai nhưng lại không thực sự được lựa chọn phương pháp phá thai. Vấn đề về gây tê cũng vậy. Có nhiều nơi chị em không được đề xuất gây tê tại chỗ khi phá thai bằng dụng cụ. Như vậy là về phương pháp phá thai, họ đâu có được lựa chọn thực sự ».

Một rào cản khác cho những phụ nữ muốn ngừng thai kỳ, là việc thông tin sai lệch, nhất là thông tin trên internet và các mạng xã hội. Bác sĩ Sophie Gaudu giải thích :

« Trên các mạng xã hội thì việc này (tức là việc làm sai lệch thông tin) diễn ra rất mạnh. Có rất nhiều phong trào chống phá thai hoạt động trên các mạng xã hội Tiktok và Instagram. Và các thông tin cũng thường xuyên bị làm sai lệch trên mạng internet. Có những trang web giả mạo tự nhận là trang thông tin về phá thai nhưng trên thực tế những trang này lại hướng phụ nữ đến những thông tin sai lệch. Vì thế, điều quan trọng là tìm thông tin thì phải chọn đúng trang web, chẳng hạn như mạng lưới Revho của chúng tôi đã tạo ra một cổng thông tin ivglesinfos.org với danh sách các trang web sử dụng đuôi .org (tức là trang đại diện của các tổ chức) để bảo đảm là các chị em phụ nữ có thể kết nối với các nhân viên chăm sóc y tế, bác sĩ, hộ sinh. Đó là những người sẽ chăm lo các phụ nữ muốn phá thai, và thường là gần nơi họ sinh sống ».

Các nhà hoạt động vì nữ quyền nay hy vọng là bước ngoặt ghi quyền phá thai vào Hiến Pháp sẽ không chỉ dừng lại ở ý nghĩa biểu tượng mà sẽ tạo đà thực sự để chính quyền Pháp có biện pháp cải thiện tình hình thực tế, tạo thuận lợi thực sự cho những phụ nữ vì một lý do nào đó cần chấm dứt thai kỳ.

Được thành lập cách nay hơn 20 năm bởi những người Mỹ gốc Việt, tổ chức phi chính phủ Pacific Links, chuyên hoạt động ở Việt Nam, hỗ trợ các nạn nhân trong các vụ lừa đảo, đưa người vượt biên trái phép, cũng như tổ chức các chương trình phòng ngừa phổ biến thông tin cho những người dễ bị tổn thương, trong bối cảnh khủng hoảng nhập cư và các đường dây môi giới“buôn người” di cư ngày càng tinh vi xảo quyệt.

Kể từ thảm kịch « chiếc xe tử thần », lấy đi sinh mạng của 39 người Việt trên đường vượt biên sang Anh, nhiều chiến dịch tuyên truyền, ngăn chặn nhập cư trái phép, tuyên truyền được các chính phủ cũng như các tổ chức nhân đạo thực hiện. Tuy nhiên cho đến nay, theo bộ Nội Vụ Anh, vẫn có nhiều người Việt cố gắng vượt biển Manche để đến « miền đất hứa » và người Việt là một trong số 10 quốc tịch đông đảo nhất. Vào hôm thứ Hai, 25/03, chính phủ Anh Quốc đã thông báo thực hiện một chiến dịch vận động trên mạng xã hội ở Việt Nam nhằm ngăn chặn người dân tìm cách vượt biển Manche trái phép để nhập cư vào Anh Quốc. Bộ Nội Vụ Anh cho biết hai nước sẽ có cuộc gặp giữa các lãnh đạo vào tháng Tư tới.

Những năm vừa qua, các vụ xử những người có liên quan với đường dây môi giới, đ thảm kịch 2019 cũng đã diễn ra tại nhiều nước, Anh Quốc, Bỉ hay Pháp. Tại tòa tiểu hình ở Paris và tại Tòa án Hình sự Bruges, nếu như luật sư của các bị cáo đa phần là do tòa chỉ định, thì bên nguyên đơn, gia đình các nạn nhân là do văn phòng luật sư Hogan Lowells đại diện, dưới sự ủy thác của tổ chức phi chính phủ Pacific Links. Các bị cáo không những lãnh án tù từ 2 đến 15 năm, mà còn phải trả khoản bồi thường lên đến hàng ngàn đôla cho các gia đình nạn nhân.

Pacific Links (Vòng tay Thái bình) là một tổ chức phi lợi nhuận, có trụ sở tại Hoa Kỳ, hoạt động tại Việt Nam từ đầu những năm 2000, với mục đích ban đầu là phòng chống nạn buôn phụ nữ và trẻ em qua biên giới. Để tìm hiểu về vai trò của Pacific Links, RFI đã phỏng vấn Diane Truong, đại diện truyền thông của tổ chức này 

RFI. Trong vụ xử tại Pháp gần đây, Pacific Links đã liên lạc với văn phòng luật sư để biện hộ cho gia đình các nạn nhân. Các bản án tù lên đến 10 năm cùng số tiền bồi thường lên đến hàng ngàn euro đã được đưa ra đối với một số bị cáo người Việt. Bà đánh giá thế nào về bản án này ? Tại sao Pacific Links lại thấy cần thiết phải đứng ra đại diện cho các gia đình nạn nhân trong các vụ xét xử này ?

Diane Truong : Chúng tôi nghĩ rằng đó là điều đúng đắn mà chúng tôi phải làm. Chúng tôi hy vọng rằng có thể mang lại ‘chút công lý’ cho gia đình các nạn nhân. Dĩ nhiên, cũng phải nói rằng người thân của họ không thể quay trở lại nữa và không gì có thể thay thế được. Chúng tôi cũng hy vọng rằng đó là một cách để đưa vụ việc ra ánh sáng, trở thành tâm điểm chú ý và nhất là những nạn nhân có thể được bồi thường theo một cách nào đó. Chúng tôi hy vọng đã tạo ra được sự khác biệt, ít nhất là trong hệ thống luật pháp, đồng thời chỉ ra rằng những kẻ môi giới, buôn người di cư chỉ quan tâm đến tiền và lợi nhuận. Đối với họ, đó là một việc kiếm lời lớn và chúng tôi mong muốn những khoản tiền thu nhập bất chính đó được chuyển tới các nạn nhân. Chúng tôi hy vọng rằng khi phải nộp khoản bồi thường lớn, những kẻ buôn người sẽ phải suy nghĩ khác đi, rằng phạm tội này không chỉ phải vào tù mà còn ảnh hưởng đến túi tiền của họ.

Ngay từ đầu, chúng tôi cũng thấy không thể không đứng ra làm đại diện cho gia đình các nạn nhân trong các vụ xử, bởi vì chúng tôi đã làm việc về vấn nạn này từ rất lâu. Ngay cả khi thảm kịch này xảy ra, chúng tôi đã nắm được tình trạng về nạn môi giới đưa người di cư trái phép, về con đường mà các nạn nhân đã đi qua. Trước đó, (vào đầu năm 2019), chúng tôi đã công bố một nghiên cứu về con đường di cư trái phép từ Việt Nam sang châu Âu . Đó cũng chính là con đường mà những nạn nhân đã đi qua. 

Thành thực mà nói, chúng tôi hài lòng với các phán quyết của tòa. Tôi nghĩ rằng đây là một bước đi đúng hướng và dĩ nhiên sẽ vẫn có thể làm những điều khác nữa. Đó là lý do tại sao tôi nói là “một chút công lý”, chứ không phải là “sự đã rồi và không thể làm gì được”, để đem lại công lý cho 39 người đã mất. Tôi cũng xin lưu ý rằng trong vụ xử, đặc biệt là ở Pháp, một số bị cáo đã kháng án. Vụ án vẫn chưa kết thúc !

RFI : Tại Việt Nam, Pacific Links đã làm việc như thế nào với gia đình các nạn nhân ? 

Diane Truong : Sau thảm kịch “chiếc xe tử thần” ở Anh, chúng tôi đã nói chuyện với gia đình của những nạn nhân, đa số họ đều cho rằng đó là “vận đen”, chuyện không may, chứ không phải là vì họ đã lựa chọn sai con đường. Họ cho rằng người thân của họ không gặp may nên mới ra đi như vậy. Vì thế, chúng tôi muốn đảm bảo rằng mọi người nhìn nhận rõ sự việc, và chính những kẻ môi giới, đưa di dân vượt biên trái phép là những người cần phải chịu trách nhiệm, chứ không phải “số phận”. Đó là những người đã quảng bá về con đường đầy hứa hẹn này mà trên thực tế là không đúng. Do vậy, chúng tôi cũng có những hành động để chống lại việc loan tin sai lệch, để không còn ai bị lôi kéo, dụ dỗ. 

Là một tổ chức phi chính phủ, chúng tôi cho rằng không thể bảo với mọi người “đừng đi”, bởi vì đó là những người muốn có cuộc sống tốt hơn cho bản thân và gia đình họ. Liệu có cách nào khác để có cuộc sống tốt hơn hay không ? Tại Việt Nam, gần đây, đất nước đang phát triển và ngày càng có nhiều cơ hội, chúng tôi muốn truyền đạt cho mọi người về những cơ hội đó và để họ tự ra quyết định nên đi hay ở. Nếu muốn ra nước ngoài thì có những cách để đi hợp pháp, đó là những cơ hội học tập, hoặc qua các chương trình lao động, hoặc các chương trình tình nguyện…

RFI : Tổ chức phi lợi nhuận Pacific Links đã được thành lập như thế nào và hiện có bao nhiêu thành viên ?

Diane Truong : Tổ chức được thành lập vào năm 2001 bởi những Việt kiều Mỹ, muốn tìm cách để đóng góp hỗ trợ cho phát triển ở Việt Nam. Ban đầu, Pacific Links không tập trung vào việc phòng ngừa buôn người và lao động cưỡng bức, mà chỉ bắt đầu nhiệm vụ này từ năm 2005. Lúc đó, chúng tôi biết tin về một số bé gái bị bắt đến Cam Bốt làm việc, một trong những người sáng lập tổ chức đã dẫn một nhóm người đến Cam bốt để điều tra, tìm hiểu chuyện gì đang diễn ra. Lúc đó, chúng tôi nghĩ rằng kế hoạch sẽ kéo dài trong vài năm và sẽ được giải quyết. Chúng tôi không ngờ là đó chỉ là một phần nổi của tảng băng chìm và chỉ mới là khởi đầu của nạn buôn người, môi giới vượt biên trái phép, không chỉ sang Cam Bốt hay các nước châu Á khác, mà cả sang châu Âu (…)

Hiện đội ngũ của Pacific Links gồm khoảng 20 đến 25 người, ở Mỹ chỉ có 2 hoặc 3 người và đa số đều đang hoạt động tại Việt Nam. Chúng tôi cũng có mạng lưới tình nguyện viên khoảng 200 người, hỗ trợ các hoạt động của chúng tôi, việc ngăn ngừa, cũng như giúp đỡ các nạn nhân của các vụ buôn người. Chúng tôi cũng làm việc với chính phủ để siết chặt luật pháp. 

Ban đầu, chúng tôi có văn phòng hoạt động tại đồng bằng sông Cửu Long và Hà Giang, để hỗ trợ những người sống gần biên giới, dễ trở thành nạn nhân của các vụ buôn người, nhưng dần dần, chúng tôi bắt đầu làm việc trên cả nước, đặc biệt là tại khu vực miền bắc và miền trung như hiện nay. 

RFI : Vậy các hoạt động cụ thể của Pacific Links ở Việt Nam trong việc ngăn ngừa nạn buôn người hay môi giới, buôn người di cư là gì ? 

Diane Truong : Về sức khỏe, chúng ta luôn nói rằng phòng bệnh hơn chữa bệnh. Do vậy, về vấn nạn buôn người di cư bất hợp pháp, chúng tôi muốn bảo đảm rằng có thể phòng tránh như thế nào.

Một trong những hoạt động chính của chúng tôi đó là tập trung vào giáo dục, để mọi người được tiếp cận với trí thức. Chúng tôi có hai chương trình học bổng lớn, cấp cho khoảng 2.500 học sinh, đảm bảo rằng họ ít nhất có thể tốt nghiệp bậc trung học phổ thông, sau đó có thể học lên đại học, bởi vì chúng ta đều biết rằng càng được tiếp cận với giáo dục thì càng có nhiều cơ hội. Chúng tôi cũng muốn phổ cập việc học tiếng Anh, vì ở một nước như Việt Nam, nếu nói được tiếng Anh thì càng có nhiều cơ hội, được trả lương cao hơn, hoặc được thuận lợi hơn khi muốn đi học và làm việc ở nước ngoài.

Chúng tôi cũng tổ chức các chương trình hướng nghiệp ở các trường học về các nghề nghiệp mà cơ hội có việc làm cao, được trả lương hậu hĩnh. Hầu hết những khu vực mà chúng tôi đến là những vùng sâu, vùng xa, ở nông thôn, nên mọi người không biết là có nhiều nghề khác nhau. Ví dụ như 70 % em gái được các chương trình của chúng tôi hỗ trợ đều nghĩ rằng có những ngành nghề chỉ dành cho con trai, ví dụ như kĩ sư. Công việc của chúng tôi là làm cho họ vượt qua được trở ngại về giới tính, hiểu được rằng họ cũng có khả năng làm những việc đó.

Phụ nữ và các bé gái thường là những nạn nhân chủ yếu của nạn buôn người, cho nên chúng tôi có nhiều chương trình hỗ trợ họ. Chúng tôi cũng tổ chức các hoạt động phổ biến kiến thức cho công nhân làm việc trong các nhà máy, vì họ thường là những lao động di cư từ các vùng khác đến các khu công nghiệp, do vậy có nhiều rủi ro hơn. Khi họ muốn tìm một công việc tiếp theo, đến một nơi khác làm việc để thu nhập cao hơn, thì họ sẽ dễ bị những kẻ môi giới, buôn người di cư nhắm vào.

Từ ngày 17-25/01/2024 một toán thợ lặn Pháp đã đến Việt Nam với mục đích đi tìm xác tàu ngầm Le Phénix, chìm ngoài khơi vịnh Cam Ranh cách nay gần đúng 85 năm, 71 thủy thủ của Pháp, 5 người Việt Nam và một người Cam Bốt thiệt mạng. Việt Nam, Cam Bốt và Lào khi đó là thuộc địa Đông Dương của Pháp.

Đầu thế kỷ 20, việc một trong những chiếc tàu lợi hại nhất của Pháp, một cường quốc hải quân thế giới, mất tích đã gây chấn động công luận từ vùng Viễn Đông sang tận trời Tây. Kèm theo đó là 1000 câu hỏi không có lời giải đáp, bởi năm 1939, vài tháng trước Thế Chiến Thứ Hai, Pháp đã phải giấu kín thông tin về tai nạn của chiếc Le Phénix, lớp Redoutable, con kình ngư lợi hại nhất, có trọng tải 1500 tấn. Gia đình các nạn nhân được giải thích, tai nạn tàu ngầm là do « lỗi của thủy thủ đoàn » và cũng chỉ được biết một cách mơ hồ là con em họ vĩnh viễn yên nghỉ ở một nơi nào đó rất xa xôi, rất xa thành phố cảng Brest, nơi đã trang bị cho con tàu này tất cả những gì cần thiết trong nhiệm vụ quân sự. Trong số 71 thủy thủ Pháp chôn mình ở Vịnh Cam Ranh, không ít trong số đó là những người con của Brest.

Chuyện gì đã xảy ra ngày 15/06/1939 vào lúc 11 giờ 27 phút, khi tàu ngầm của Pháp sủi bọt rồi biệt tăm trong một cuộc thao dợt ở ngoài khơi Vịnh Cam Ranh ? Có thể nào giải đáp được một vài bí mật mà chiếc tàu ngầm Le Phénix và các thủy thủ đã vĩnh viễn trao cho biển cả ?  

Tháng 10/2022 một tập hợp gồm 8 thợ lặn đa phần là ở Pháp và trong đó cũng có đến 4 người quê quán ở Brest, tìm cách trả lời những câu hỏi này. Sau hơn 18 tháng tham khảo tài liệu, điều tra, tìm kiếm thông tin với các giới chức liên quan, liên lạc với thân nhân, hậu duệ của 71 thủy thủ trên con tàu Le Phénix, nhóm thợ lặn này đã sang tận Việt Nam với hy vọng định vị và đến được gần xác tàu.

Tình cảm gắn bó Brest với Le Phénix

Erwan L’Her là một thành viên trong đoàn. Trao đổi với RFI Tiếng Việt đầu tháng 2/2024 vài ngày sau khi từ Việt Nam trở về, ông giải thích vẫn thường cùng với nhóm thợ lặn thám hiểm những xác tàu vì những mục tiêu nghiên cứu khoa học. Erwan L’Her là giáo sư y khoa giảng dạy tại đại học Bretagne Occidentale UBO. Ông sống và làm việc tại Brest, rất gần nơi mà xưa kia từng là xưởng trang bị vũ khí (hải pháo, ống phóng ngư lôi…) cho tàu Le Phénix trước khi lên đường sang Đông Dương vào tháng 11/1938.

Do vậy giáo sư L’Her cảm thấy rất gần gũi với con tàu xấu số đang ngủ vùi trong lòng biển Việt Nam :  

Erwan L’Her : « Một trong những hình ảnh đầu tiên của tàu Le Phénix được chụp tại Brest, địa điểm này cách nhà chúng tôi chưa đầy 1 km, trên khu vực gọi là Plateau du Bouguen và ngay tại đây hiện là khu đại học Tây Bretagne UBO Université de Bretagne Occidentale, nơi tôi giảng dậy. Đây là sự gắn bó đầu tiên của tôi với chiếc Phénix và cùng với nhóm thợ lặn, chúng tôi tìm tài liệu lưu trữ ở bên bộ Quốc Phòng (…) Le Phénix là một trong những tàu ngầm của Pháp. Ở đầu thế kỷ trước, thì Hải Quân Pháp có đội tàu ngầm lớn nhất thế giới với tổng cộng là 110 chiếc. Chỉ riêng tại Brest có hơn 35 đơn vị đồn trú ở nhiều địa điểm khác nhau. Le Phénix là một trong những số đó. Trọng tải của tàu là hơn 1500 tấn. Chỉ có một chiếc Surcouf với trọng tải 4200 tấn là lớn hơn Phénix. Chúng tôi biết là con tàu này đã được trang bị vũ khí tại Brest, trước khi lên đường xuống hải cảng Toulon miền nam, tuần tra ở Địa Trung Hải và sau đó nữa là trực chỉ Đông Dương, trong chuyến đi cuối cùng ».

Thực ra trong chuyến đi cuối cùng năm 1938 Le Phénixsong hành với một chiếc thứ nhì mang tên L’Espoir. Cả hai cùng thuộc lớp tàu ngầm Redoutable của Pháp, cùng một thế hệ và đã phục vụ trên dưới 10 năm. Cả hai cũng đã nhiều lần gặp tai nạn và phải sửa chữa …

Trong số 71 thủy thủ người Pháp trên tàu Le Phénix, một phần lớn là những người con của thành phố biển Brest. Đấy lại càng là động lực thôi thúc giáo sư Erwan L’Her xúc tiến dự án đi tìm xác tàu Le Phénix. Hiện tại nhóm thợ lặn của ông đã liên lạc được 17 gia đình các thủy thủ đã thiệt mạng ở Việt Nam và chính liên hệ máu mủ đó cũng là những nguồn cung cấp thông tin rất phong phú và quý giá :

Erwan L’Her : « Chúng tôi đã tìm lại được một người cháu gọi thuyền trưởng Bouchacourt là ông, hay là nhiều người cháu khác của viên phó thuyền trưởng, họ hàng của những người thợ máy, thợ điện trên tàu… và cứ như thế chúng tôi thu thập được nhiều lá thư những người thủy thủ gửi về cho gia đình. Có một người gửi thư về cho mẹ và tường thuật lại cả hành trình sang Đông Dương …. Nhờ thế mà chúng tôi có khá nhiều chi tiết về đời sống trên tàu. Lá thư cuối cùng được viết 4 ngày trước khi xảy ra tai nạn. Ngoài ra, một thủy thủ trên tàu L’Espoir tháp tùng chiếc Le Phénix liên tục viết thư cho gia đình cho đến 2 ngày sau khi con tàu xấu số ngủ vùi trong lòng biển Việt Nam ».

Tai nạn ngoài khơi Vịnh Cam Ranh

Qua rất nhiều tài liệu chính thức của bên Hải Quân, của bộ Quân Lực, qua tin tức báo chí và nhất là qua những lá thư mà các thủy thủ trên hai chiếc Le Phénix và L’Espoir gửi về cho gia đình, giáo sư Erwan L’Her và các bạn thợ lặn của ông tìm ra đầy đủ tên tuổi 5 thủy thủ người Việt và 1 người Cam Bốt đã thiệt mạng. Đương nhiên là nhóm của ông đã biết rõ hơn về tai nạn hôm 15/06/1939 khi mà le Phénix lặn xuống lòng biển lần cuối cùng.

Erwan L’Her : « Tai nạn xảy ra vào ngày 15 tháng 6 năm 1939 vào lúc 11 giờ 27 phút. Địa điểm và nguyên nhân dẫn đến vụ tàu Le Phénix bị chìm đã được giữ kín cho đến khi hồ sơ được giải mật. Nhưng có rất nhiều  nhân chứng đã trông thấy những gì xảy ra và đây là một tai nạn đã được báo chí ở Đông Dương và ở Pháp Quốc nói đến rất nhiều. Nhờ vậy mà chúng tôi đã dễ dàng tiếp cận được thông tin. Cũng phải nói là sự kiện này đã đánh mạnh vào công luận thời bấy giờ, bởi vì nhiều thủy thủ là trai trẻ, tuổi chỉ đôi mươi. Trong một thời gian rất dài các văn bản chính thức khẳng định nguyên nhân dẫn đến tai nạn làm 77 người thiệt mạng là do lỗi của thủy thủ đoàn.

Tháng 6/1939 tức là vài tháng trước khi nổ ra Thế Chiến Thứ Hai, không thể tiết lộ những bí mật về tàu ngầm của Hải Quân Pháp. Paris không thể nói thẳng là đội tàu đáng gờm nhất của mình đã già nua, hoạt động trong cả chục năm liên tiếp. Thành thử các giới chức hải quân chỉ còn có cách là quy trách nhiệm cho các thuyền viên. Nhưng làm thế nào tin được là các thủy thủ đã phục vụ nhiều năm trên tàu lại thiếu kinh nghiệm sơ đẳng đến nỗi đã để hở một khung cửa trước khi tàu lặn ? Dù vậy, đó cũng là lập trường chính thức phía Pháp đã đưa ra. Tuy nhiên khi tham khảo các tài liệu lưu trữ thì chúng tôi đã phát hiện nhiều nguyên nhân cùng lúc đã dẫn đến tai họa. Tàu bị hỏng máy và nhất là bình điện đã bị hỏng (…) trong tám tháng liền, Le Phénix hoạt động như một chiếc tàu bình thường, không lặn xuống dưới nước.

Ngày 13 tháng 6, hai chiếc L’Espoir và Le Phénix cùng rời bến cảng Sài Gòn, hướng tới Vịnh Cam Ranh. Tàu cập cảng Cam Ranh trong đêm 13 rạng sáng ngày 14. Trong ngày 14 tháng 6, chỉ có tàu L’Espoir lặn và tập phóng ngư lôi phá hoại một mục tiêu. Còn chiếc Le Phénix thì ở nguyên trong bờ. Thế rồi trong đêm 14 rạng sáng ngày 15 tháng 6, thủy thủy đoàn lần đầu tiên từ 8 tháng qua, nạp đầy bình điện, cho phép Le Phénix tham gia cuộc thao dợt ở ngoài khơi ngày hôm sau và phải nói là bài tập ấy được quan sát rất kỹ.

(...) Tàu được lệnh thả ngư lôi giả định tấn công tàu tuần dương Lamotte Piquet cũng trong khu vực Vịnh Cam Ranh. Nhiều thủy phi cơ được huy động để quan sát tình hình. Chúng tôi đã tìm thấy được một bức ảnh cho thấy tàu ngầm Le Phénix ở vào thời điểm đó. Một phi công có mặt tại hiện trường kể lại tàu bị chao đảo khác thường khi bắt đầu lặn và sau đó thì viên phi công này trông thấy bọt trắng xóa ở chung quanh, rồi những vết dầu loang. Kể từ giờ phút đó, chiếc tàu ngầm này của Pháp không bao giờ ngoi lại lên mặt nước. Biệt tăm luôn ».

Đi tìm Le Phénix, một nghĩa vụ với gia đình các nạn nhân

Những ngày sau đó, các giới chức Pháp đã xác định được khu vực tàu chìm cách Vịnh Cam Ranh 15 km về hướng đông bắc, và ở độ sâu 92 mét. Trong bốn tuần lễ liên tiếp, các bên đã tìm cách trục vớt Le Phénix nhưng vô vọng. Việt Nam khi đó bước vào mùa mưa bão, công tác trục vớt tàu bị gián đoạn. Chính vì thế mà giáo sư y khoa đại học Bretagne Occidentale càng xem việc đi tìm vết tích con tàu của Pháp như là một nghĩa vụ với gia đình các nạn nhân.

Erwan L’Her : « Cuộc thám hiểm này trước hết mang ý nghĩa về mặt ký ức. Chúng tôi muốn tìm và xác định khu vực nơi tai nạn đã xảy ra, định vị xác tàu và để thông báo lại với gia đình các nạn nhân với hy vọng xoa dịu vết đau 85 năm từ khi Le Phénix bị chìm. Đương nhiên là không có chuyện chúng tôi len lỏi vào bên trong xác tàu, hay cùng với các giới chức liên quan, tìm cách trục vớt tàu lên. Mục tiêu thứ nhì là một thách thức về mặt khoa học, khi biết rằng tàu chìm ở độ sâu cả trăm mét : sẽ rất thú vị trong cách dùng robot thám hiểm, quay phim… và thực hiện một phim tài liệu về tàu ngầm le Phénix 

(...) Đây là một dự án dài hơi, được khởi động từ một năm rưỡi nay. Trước hết là chúng tôi phải vượt qua được khó khăn về tài chính : Đưa một nhóm cả chục người sang Việt Nam đòi hỏi chúng tôi phải có đẩy đủ trang thiết bị lặn và may mà chúng tôi có các nhà tài trợ. Khó khăn thứ nhì là chúng tôi xin phép được hoạt động tại một vùng biển thuộc chủ quyền của Việt Nam, thành thử chúng tôi phải có sự đồng ý của chính quyền sở tại, cần có một sự phối hợp giữa các giới chức Pháp và Việt Nam, chủ yếu là từ phía các giới chức quân sự Việt Nam, của các nhà chức trách địa phương và ở cấp quốc gia. Chúng tôi hy vọng có thể trở lại Việt Nam vào khoảng tháng 3 hay tháng 4 này, để trong giai đoạn đầu là định vị được xác tàu, rồi sau đó huy động nhiều phương tiện khác nhau để chụp hình, quay phim. Đấy sẽ là công đoạn thứ nhì và chúng tôi thực sự hy vọng giai đoạn 2 đó diễn ra trước ngày 15 tháng 6 tức là trước kỷ niệm 85 năm tàu Le Phénix bị chìm ».

Trong những năm gần đây, sự bùng nổ của Trí tuệ nhân tạo (AI) ngày càng được công chúng quan tâm, ngày càng phổ biến trong mọi lĩnh vực, kể cả nông nghiệp. Các cải tiến từ loại công nghệ này đã mang lại nhiều lợi ích cho nghề nông, tạo ra hy vọng về một nền nông nghiệp tự động hóa thời 4.0.

Từ những 1950, 1960, các cải tiến về cơ khí, hóa học đã tạo ra một cuộc cách mạng nông nghiệp. Việc áp dụng thuốc trừ sâu, phân bón, giống cây năng suất cao,…, cùng nhiều biện pháp khác cũng đã làm thay đổi đáng kể diện mạo nền nông nghiệp. Tuy nhiên, cùng lúc đó, nông nghiệp cũng bị cáo buộc là một trong những thủ phạm gây ra hiện tượng nóng lên toàn cầu, chịu trách nhiệm cho một phần ba lượng khí phát thải nhà kính (CO2 và metan). Thêm vào đó là tình trạng lạm phát, an ninh lương thực bị đe dọa ( ước tính 2 tỷ người trên thế giới không được tiếp cận thực phẩm đầy đủ). Chưa kể đến phong trào phản đối của giới nông dân châu Âu từ nhiều tuần qua, bày tỏ bất bình vì điều kiện sinh kế không được bảo đảm.

Trong bối cảnh này, nhà nghiên cứu Asaf Tzachor, thuộc đại học Cambridge của Anh Quốc, cho rằng “mọi con mắt đang đổ dồn vào Trí tuệ nhân tạo”.Với những tính năng đã chứng tỏ được trong những năm qua, loại công nghệ này có thể “mở ra một cuộc cách mạng nông nghiệp mới”.

Đọc thêm : Viva Tech Paris 2023: Khi trí tuệ nhân tạo lên ngôi

Tại Hội chợ Quốc tế Nông Nghiệp Paris lần thứ 60 (24/02-03/03/2024), lần đầu tiên một cuộc thi Hackathon (hack và marathon), cuộc thi phát triển phần mềm, được tổ chức, nhằm giải quyết các vấn đề trong nông nghiệp qua lập trình trong vòng 48 giờ. Và đây cũng là lần đầu tiên Trí tuệ nhân tạo tạo sinh (AI generative, loại trí tuệ có thể tạo ra các dữ liệu mới nhờ những dữ liệu có sẵn) « lấn sân » vào Hội chợ Nông nghiệp.

Với sự hỗ trợ của Mistral AI, công ty chuyên về trí tuệ nhân tạo của Pháp, 8 đội gồm gần 120 người đã tham gia thi đấu, tạo ra loại công cụ giải quyết các vấn đề mà những nông dân có mặt tại sự kiện nêu ra. Họ là những lập trình viên từ các tập đoàn lớn như Crédit Agricole, Groupama, hay từ các công ty công nghệ khởi nghiệp như Ombréa, Rizoa, Chouette Vision. Đội của Rizoa đã tạo ra một chatbot (robot trò chuyện) hỗ trợ nông dân đàm phán giá nông sản.

Trả lời RFI Tiếng Việt, cô Maguélone Parré-Haroche, đại diện của Rizoa, cho biết : “Chúng tôi bắt đầu từ những yêu cầu của nông dân, phàn nàn về những khó khăn trong việc bán các mặt hàng của họ với giá hợp lý, vào thời điểm thích hợp. Chúng tôi cũng biết rằng các bên mua hàng luôn có những thông tin hữu ích cho họ để mua với giá tốt. Do vậy, cần phải có không gian để trao đổi các dữ liệu. Đó là những thông tin khách quan, những dữ liệu thô và không thể tranh cãi, giúp nông dân có thể đàm phán giá với những chỉ số hữu ích”. Còn đội của Groupama đã tạo ra Agri AI, một công cụ tính toán rủi ro khí hậu và biết tiên liệu một kế hoạch trồng trọt có khả thi hay không.

Có mặt tại Hội chợ vừa qua, OsFarm, một nền tảng tập hợp các công nghệ mới trong nông nghiệp, giới thiệu bảng điều khiển AgOpenGPS, giúp nông dân điều khiển máy kéo tự động trên nông trại. Mehdi Jaber, nhà sáng lập của Osfarm cho biết có những dữ liệu mà bảng điều khiển thu được và chưa từng được sử dụng. “Cuộc thi Hackaton này đã đưa ra nhiều ý tưởng thú vị về Trí tuệ nhân tạo và chúng tôi có thể tích hợp vào công cụ này, và cũng có thể ứng dụng vào nhiều loại máy móc khác.”

Sự bùng nổ của các dự án về Trí tuệ nhân tạo trong những năm gần đây, ví dụ như ChatGPT, robot hội thoại, không chỉ giải đáp các câu hỏi trong nhiều lĩnh vực, mà còn có khả năng tạo ra văn bản hay hình ảnh, đã thúc đẩy ban tổ chức quan tâm nhiều hơn đến công nghệ này.

Đại diện ban tổ chức sự kiện, David Joulin, cho biết cuộc thi này giúp làm sáng tỏ hơn những lợi ích mà các công nghệ tiên tiến, đặc biệt là khả năng của Trí tuệ nhân tạo tạo sinh trong nông nghiệp. Ông David Joulin giải thích: “Hiện nay Trí tuệ nhân tạo đã được sử dụng khá nhiều trong nông nghiệp, ví dụ như trong việc chụp ảnh, phát hiện các loại sâu bệnh, hay phát hiện cỏ dại, tuy nhiên AI tạo sinh vẫn còn mới mẻ trong nông nghiệp. Kết quả của cuộc thi lập trình này đầy hứa hẹn cho tương lai nông nghiệp, bởi vì có những công việc cần 2 giờ làm việc có thể được giải quyết trong vòng vài giây. Chẳng hạn, một công cụ tự động đề xuất luân canh sản xuất, xác định được thu nhập và các rủi ro liên quan. Đó là điều mà tất cả nông dân đều đang yêu cầu. Có đội cũng đã tạo ra công cụ giúp tổng hợp các văn bản pháp lý liên quan đến các câu hỏi, chẳng hạn như nên áp dụng quy định nào cho thửa đất này hay lô đất khác”. 

Tính năng đa dạng của AI

David Joulin cũng là đồng sáng lập viên của La Ferme Digitale, một hiệp hội quy tụ nhiều start-up về công nghệ ứng dụng trong nông nghiệp. Ban đầu chỉ gồm 5 công ty khởi nghiệp, hiệp hội nay đã hội tụ hơn 150 doanh nghiệp, tuyển dụng 5000 nhân viên, đưa những loại công nghệ mới đến 200 000 nông dân Pháp.

Được thành lập vào năm 2021, HyperPlan là một trong những doanh nghiệp thuộc hiệp hội này. Phần mềm mà công ty cung cấp sử dụng những dữ liệu vệ tinh, dữ liệu về thời tiết, với sự hỗ trợ của AI, giúp phân tích, thiết lập báo cáo về những cây trồng nào đang và có thể phát triển ở đâu và khi nào, số lượng và chất lượng ra sao. Ruben Sabah, đồng sáng lập viên của Hyperplan, giải thích :  “Chúng tôi sử dụng các thuật toán từ AI để phân tích các hình ảnh từ vệ tinh, ví dụ như xác định ranh giới các thửa đất, nhận diện loại cây trồng trên thửa đất đó trong tất xả các mùa, theo dõi chúng và đưa ra ước tính về sản lượng. Phần mềm này chủ yếu được sử dụng bởi các hợp tác xã nông nghiệp, hoặc các nhà công nghiệp thực phẩm. Họ có thể sử dụng để phân khúc theo vùng hoạt động của doanh nghiệp, giám sát tiềm năng sản xuất của vùng đó. Chúng tôi cũng có thể theo dõi hiệu suất thương mại hay tỷ lệ thị phần”.

Ông David Joulin tin rằng các công nghệ tưởng chừng phức tạp nhưng lại rất dễ sử dụng sẽ có thể được nông dân nhanh chóng áp dụng trong nông trường, nhằm cải thiện điều kiện lao động cũng như phát triển nông nghiệp bền vững. Tại Pháp, trong vòng 5 năm, từ 2018 đến 2023, số máy móc phục vụ trong nông nghiệp đã tăng gấp 6 lần. Hiện 18 000 loại máy móc được sử dụng trong ngành chăn nuôi, và ba phần tư trong số đó là để vắt sữa bò tự động.

Hơn nữa, các khả năng của Trí tuệ nhân tạo trong nông nghiệp ngày càng đa dạng, đặc biệt là trong dự báo thời tiết, cung cấp dữ liệu về trạng thái đất, ngăn ngừa nguy cơ xuất hiện bệnh. Ngoài ra còn có những công cụ giúp giám sát cây trồng theo thời gian thực, điều chỉnh nhu cầu tưới tiêu, tính toán lượng phân bón hợp lý, theo dõi sức khoẻ của gia súc, quản lý trang trại… Không chỉ tại Pháp hay châu Âu, mà tại Mỹ mà ngành nông nghiệp cũng thu hút sự chú ý của giới công nghệ, với khoảng 200 start-up về AI hoạt động trong lĩnh vực này.

Những rủi ro khó lường của AI

Thế nhưng, nhà nghiên cứu Asaf Tzachor, thuộc Trung tâm Nghiên cứu Rủi ro Hiện sinh, thuộc đại học Cambridge của Anh Quốc, cho rằng “cần phải thận trọng khi triển khai loại công nghệ này nhanh chóng và trên diện rộng”. Nhà nghiên cứu nêu ra những rủi ro có thể làm tê liệt hệ thống cung ứng lương thực toàn cầu, đặc biệt là tấn công tin tặc. Ví dụ, xói mòn đất gây thiệt hại hơn 40 tỷ đô la ở Hoa Kỳ mỗi năm, do vậy nhiều công cụ được tạo ra để giám sát các lớp đất và bề mặt đất, giúp các trang trại ngăn ngừa thiệt hại. Tuy nhiên, các thiết bị này lại phụ thuộc vào mạng máy tính được kết nối với nhau, và như vậy rất dễ có thể bị phá hoại, bị tin tặc tấn công.

Đọc thêm : Báo động về những nguy cơ của trí tuệ nhân tạo đối với nhân loại

Ngoài ra còn có những rủi ro về lỗi kỹ thuật, lập trình, hoặc độ tin cậy của dữ liệu. Ví dụ, các hệ thống cảm biến không dây, được lắp đặt tại các trang trại, được thiết kế để nhận biết tình trạng của đất trồng, và đưa ra biện pháp cụ thể. Có thể các hệ thống này sẽ ưu tiên cho việc tăng năng suất hơn là bảo vệ sinh thái, như là sử dụng quá nhiều thuốc trừ cỏ, thuốc trừ sâu…, gây hại cho môi trường đất và nước.

Hội chợ Quốc tế Nông nghiệp Pháp lần thứ 60, diễn ra từ ngày 24/02- 03/03/2024, tại Cung triển lãm Versailles, ở Paris, trong bối cảnh khủng hoảng nông nghiệp lan rộng khắp châu Âu.

Cũng như mọi năm, Hội chợ Quốc tế Nông nghiệp đánh dấu mốc 60 năm, một dịp cho người dân thủ đô Pháp cũng như du khách tìm hiểu về cách thực phẩm được tạo ra như thế nào, ví dụ như cách vắt sữa, lọc sữa, hay những con gà được ấp ra sao. Khoảng 4000 vật nuôi, từ bò sữa với những chủng loại khác nhau, cho đến cừu, lợn, thỏ,… từ các trang trại khắp nước Pháp được đưa đến triển lãm. Hội chợ cũng tổ chức các hoạt động như các buổi dạy nấu ăn, trình diễn động vật, các cuộc thi nông sản…

Nằm ngay tại lối vào tòa số 1 ở khu triển lãm Porte de Versailles, “cô” bò Oreillete được bầu chọn làm “linh vật” cho cuộc triển lãm năm nay. Nặng 800 kg, cao 1,56 m, lưng có đốm nâu, Oreillette thuộc giống bò vùng Normandie đặc trưng. Tại sao chọn linh vật là một con bò ? Bởi vì con vật này được coi là một “biểu tượng, đại diện cho toàn bộ chương trình của Hội chợ”, như nhận định của giám đốc sự kiện, Valérie Le Roy, trong thông cáo báo chí. Hơn nữa, khi quảng bá một con vật thì cũng quảng bá những hoạt động gắn liền với con vật đó, các sản phẩm sữa mà nó tạo ra, vùng đất nơi bò sinh sống và đặc biệt là những người chăm sóc chúng.

Oreillette được coi là ngôi sao của sự kiện. Từ nguyên thủ quốc gia, đến các chính trị gia hoặc du khách, dừng lại “xin” chụp cùng tấm ảnh lưu niệm. Thế nhưng năm nay, “cô” bò từ Normandie không chỉ phải thích ứng với những chớp sáng chói mắt của máy ảnh mà cả những cảnh hỗn loạn của sự kiện, những cảnh đụng độ giữa lực lượng cảnh sát, an ninh và nông dân, trong bối cảnh khủng hoảng nông nghiệp.

Một du khách khác khẳng định : “Ngay cả khi chúng tôi không phải là nông dân, chúng tôi cũng cảm thấy có liên quan đến cuộc khủng hoảng hiện nay. Chúng tôi có thể thấy rõ sự phẫn nộ của họ, phẫn nộ vì không được thấu hiểu”.

Nông dân biểu tình trong khu triển lãm

Hội chợ được tổ chức tại 7 khu triển lãm, nhưng dường như mọi ánh nhìn đều đổ dồn về khu triển lãm số 1, với sự hiện diện thường nhật của các chính trị gia, nhà báo, và nhất là các cuộc biểu tình của các nông dân, gần như thường nhật, bày tỏ bất bình trước những khó khăn trong ngành nông nghiệp Pháp. Vào sáng thứ Hai, những nông dân thuộc hiệp hội sản xuất sữa đã tổ chức một cuộc biểu tình ngay trong gian triển lãm này.

Ông Frank Jullien, sống ở vùng Ardennes, miền Bắc nước Pháp, hiện đang nuôi khoảng 100 con bò sữa. Ông đã đến Paris ngay từ sáng sớm cùng gia đình, tham gia vào cuộc tuần hành do European Milk Board(EMB) khởi xướng. Tổ chức này đại diện cho 21 hiệp hội chăn nuôi bò sữa từ 16 nước châu Âu, với mục đích đạt được giá thu mua sữa từ trang trại hợp lý. Trước những người biểu tình, một trong những người thuộc ban tổ chức nêu ra mức giá sữa bán từ nông trại phải từ 0,56 euro/l, đồng thời nhấn mạnh rằng mức giá này có thể trang trải chi phí sản xuất, tạo ra tiền lương cho nông dân, và đảm bảo sự tiếp nối sản xuất trong bối cảnh quy mô chăn nuôi ngày càng sụt giảm.

Bắt đầu với nghề chăn nuôi bò sữa từ năm 28 tuổi, ông Frank cho biết những người nông dân như ông ngày càng gặp những khó khăn chồng chất: “Chúng tôi dành rất nhiều thời gian làm việc ở nông trường, khoảng 80 đến 90 giờ mỗi tuần và thành quả thu được chẳng đáng là bao khi phải trả tất cả chi phí đầu tư, nguyên liệu… Đó là những chi phí không tương xứng, và cuối cùng chúng tôi gần như không còn gì. Phải nói rằng may mắn thay vợ tôi có một công việc ở bên ngoài và có mức lương tốt nếu không gia đình chúng tôi sẽ khó xoay sở... Thêm vào đó, về cuộc khủng hoảng hiện nay, những sản phẩm mà chúng tôi làm ra ở Pháp không có cùng tiêu chuẩn như một số sản phẩm khác ở châu Âu và điều này tạo ra sự cạnh tranh. Tôi cho rằng ở châu Âu, tất cả các nước cần phải tuân thủ cùng một tiêu chuẩn. Cần phải thúc đẩy tự do thương mại hàng hoá trong châu Âu nhưng các nước châu Âu cũng cần phải tuân thủ các tiêu chuẩn giống nhau.”

Nhiều người mặc áo màu trắng như sữa, một số thu hút sự chú ý bằng tiếng chuông lục lạc, (thường đeo trên cổ bò), tuần hành khắp không gian triển lãm. Không chỉ nông dân Pháp mà nhiều người đến từ Đức, Bỉ, Anh hay Bồ Đào Nha cũng có mặt tại buổi tuần hành. Bà Karine Arens, một nông dân người Bỉ, cho biết : “Nhà tôi có một trang trại lớn, với 180 con bò, nhưng chúng tôi cũng gặp phải những khó khăn tương tự như ở Pháp. Tôi đến đây để bày tỏ ủng hộ đối với nông dân Pháp và tầm quan trọng của việc đạt được giá bán tốt nhất cho sản phẩm mà chúng tôi làm ra. Giá xăng dầu, phân bón, thức ăn cho gia súc, tất cả đều tăng nhưng giá sữa lại không thay đổi từ 40 năm qua. Do vậy cần phải thay đổi chính sách”. 

Đọc thêm : Chính Sách Nông Nghiệp Chung Châu Âu: Cội nguồn khủng hoảng nông nghiệp Pháp

Trong 4 ngày đầu diễn ra sự kiện, nhiều cuộc biểu tình khác đã nổ ra ngay trong gian triển lãm này. Tại khu vực của tập đoàn Lactalis, chuyên kinh doanh các sản phẩm về sữa sữa, hôm 26/02, một số nông dân từ vùng Normandie đã bày tỏ phẫn nộ, đổ rơm rạ, phản đối cách thức đàm phán, ép giá mua sữa. Một ngày sau đó, vẫn tại không gian triển lãm của Lactalis, các cuộc đụng độ bạo lực đã nổ ra giữa nông dân và các nhân viên bảo vệ của tập đoàn này, khi nông dân thuộc Liên đoàn nông dân đã mang theo một con bò đến biểu tình. Họ mang theo những tấm băng rôn với biểu ngữ như : Hãy bảo vệ thu nhập của nông dân! Tự do thương mại đồng nghĩa với việc các trang trại phải hy sinh ! 

Theo France Bleu, giá mà Lactalis thu mua sữa bò của nông dân ở mức 0,42 euro/ lít, vào tháng 02/2024, và được cho là quá thấp. Người phát ngôn của Liên đoàn nông dân, Laurence Marandola, khẳng định rằng “để nông dân chúng tôi có thể sống đàng hoàng, có thu nhập thì giá sữa bán ra phải từ 50 cent. Dù con số này có vẻ nhỏ, nhưng đó là vấn đề sống còn của các nông trại”.

Trên thực tế, “đến dự hội chợ đã là một hành động mang tính đấu tranh”, như nhận định của Loïc Delagneau, thuộc Hiệp hội những người bạn của dê ở Lorraine (l'Association des amis de la chèvre de Lorraine), mang tới sự kiện vài chú dê từ trang trại của mình. Ông Loïc cho biết : “Chúng tôi đến hội chợ nhưng không mang theo sản phẩm nào, không bán gì cả, không bán fromage. Sự hiện diện của chúng tôi ở đây đã là một hành động đấu tranh, chúng tôi muốn chia sẻ niềm đam mê của chúng tôi đối với nông nghiệp. Chúng tôi chăn thả dê ở ngoài trời, sản xuất sữa và fromage theo quy mô gia đình. Chúng tôi bán fromage ngay tại nông trại hay tại các chợ nhỏ… Tôi cho rằng chính trị đôi khi có thể thay đổi, hỗ trợ cho cuộc sống của chúng tôi. Nhưng chúng tôi cũng cần đến sự ủng hộ từ chính những người tiêu dùng, vì đó điểm đến cuối cùng của các sản phẩm mà chúng tôi làm ra”.

Làm sao để giải quyết khủng hoảng ?

Trong chuyến thăm hội chợ đầy hỗn loạn nhân ngày khai mạc, hôm thứ Bẩy, 24/02, tổng thống Pháp Emmanuel Macron đã thông báo một số biện pháp nhằm xoa dịu cơn thịnh nộ của các nông dân. Trong đó, có đề xuất về việc đặt ra mức giá tối thiểu cho một số sản phẩm nhất định, nhằm bảo đảm mức thu nhập cho nông dân.

Tuy nhiên, biện pháp này lại được xem như là “đổ thêm dầu vào lửa”. Tại một cuộc họp báo ở Hội chợ quốc tế Nông Nghiệp, chủ tịch Hiệp hội quốc gia các nhà sản xuất sữa, Thierry Roquefeuil cho rằng “có nguy cơ mức giá tối thiểu (mà tổng thống đề xuất), “trở thành giá sàn”, “thậm chí là mức giá tối đa”. Trên đài France Info, bộ trưởng Nông Nghiệp Marc Fesneau cho rằng biện pháp này chỉ phản tác dụng, vì như vậy nông dân Pháp sẽ gặp bất lợi trên thị trường, tạo ra cạnh tranh không công bằng, khi giá của các sản phẩm từ nước ngoài rẻ hơn.

Về phía phe đối lập, có mặt tại hội chợ, nghị sĩ Nicolas Dupont-Aignan, chủ tịch đảng Nước Pháp đứng lên (Debout la France), trả lời RFI Tiếng Việt, cho rằng những biện pháp của tổng thống Macron chỉ là những lời dối trá: “Những nông dân tức giận vì có một tổng thống nêu ra những biện pháp ở Paris nhưng đến Bruxelles thì lại nói điều ngược lại. Ông ấy là người đã ký tất cả những thỏa thuận tự do thương mại, và đó chính là điều phá huỷ nền nông nghiệp của Pháp”. Chính trị gia này khẳng định rằng cần phải chấm dứt các thỏa thuận thương mại và thiết lập chính sách nông nghiệp quốc gia, của riêng Pháp, “như trường hợp của Thụy Sĩ”.

Từ nhiều ngày qua, không chỉ tại Pháp, nhiều cuộc biểu tình, bày tỏ phẫn nộ của giới nông dân tiếp tục nổ ra ở nhiều nước châu Âu. Tại Bruxelles, hôm 26/02, khoảng 900 máy kéo đã đổ về thủ đô Bỉ để gây áp lực đối với Liên Hiệp Châu Âu, nhân cuộc họp của các bộ trưởng Nông Nghiệp khối 27 nước. Hôm thứ Ba và thứ Tư tuần này, theo AFP, một tuyến đường quốc lộ nối Tây Ban Nha và Pháp đã bị các nông dân chặn lại. Còn tại Ba Lan, nông dân đã biểu tình gần khu biên giới với Kiev để phản đối việc nông sản Ukraina ồ ạt tràn vào nước này. Vào đầu tuần này, các nông dân Ba Lan cũng đã chặn những tuyến đường nối sang Đức, nước láng giềng thuộc Liên Âu.

Tan học, nhiều bạn sinh viên bắt đầu trở về nhà, người thì chuẩn bị cho các cuộc hẹn xả hơi sau một ngày học dài, người thì hối hả đi làm thêm. Theo kết quả khảo sát của Liên đoàn các hiệp hội sinh viên Pháp (FAGE) công bố trong tháng 1, trong số hơn 7500 sinh viên được hỏi có tới 41% khẳng định phải làm thêm bán thời gian để trang trải cho cuộc sống, trong đó 35% phải đi làm nhiều hơn 12 giờ một tuần.

Các công việc làm thêm của sinh viên tại Pháp rất đa dạng, từ trợ giảng, hoạt náo viên đến phát tờ rơi, v.v trong đó ba lĩnh vực được sinh viên lựa chọn nhiều nhất theo báo cáo năm 2020 của trung tâm Quan sát Quốc gia về Đời sống sinh viên (OVE) (thực hiện 3 năm/lần) bao gồm : giữ trẻ, bán hàng/ thu ngân tại các cửa hàng, siêu thị và phục vụ/phụ bếp tại các nhà hàng. Dễ thấy đây đều là những công việc phổ thông, không yêu cầu quá nhiều về chuyên môn và thường không liên quan hoặc rất ít liên quan đến ngành học của sinh viên (56,7% sinh viên cho biết). 

Về tiền lương, theo báo cáo đăng ngày 14/08/2023 của Nghiệp đoàn Sinh viên (UNEF), mức lương làm thêm trung bình trong năm 2023 của sinh viên rơi vào khoảng 728 euro/tháng và thời gian làm việc trung bình là 21,1 giờ/tuần. Mức lương như vậy liệu có đủ để trang trải cuộc sống? Để trả lời được câu hỏi này, có lẽ ta cần nhìn vào mức chi tiêu trung bình hiện nay tại Pháp. Trong bài viết được đăng tải ngày 13/05/2023 về chi tiêu hàng tháng của người dân, đài France Bleu thống kê mỗi tháng một người tại Pháp sẽ phải trả trung bình 1195 euro cho những khoản chi tiêu “cố định”, bao gồm tiền nhà, tiền điện, nước, sưởi, tiền bảo hiểm, v.v. Con số này đã tăng 9% so với 6 tháng trước đó, tương đương khoảng 100 euro.

Vẫn biết rằng sinh viên, đặc biệt là nhóm sinh viên dưới 26 tuổi, thường được hưởng rất nhiều ưu đãi và trợ cấp trong hầu hết các lĩnh vực từ đi lại, mua sắm đến nhà ở, nhưng khoảng cách giữa mức lương trung bình của sinh viên và mức chi tiêu trung bình tại Pháp quả thực vẫn không hề nhỏ. Còn nếu so sánh với số liệu năm 2021 từ Viện Thống kê và Nghiên cứu Kinh tế Quốc gia Pháp (Insee) đăng ngày 14/11/2023, nếu không có thêm bất cứ trợ cấp nào từ chính phủ và gia đình thì mức thu nhập trung bình như vậy từ việc làm thêm của sinh viên được coi là dưới cả ngưỡng nghèo khó. Cần phải nhắc lại rằng, theo Insee, mức nghèo đói của Pháp trong năm 2021 được tính từ khoảng 965 đến 1158 euro/tháng, tương đương 50-60% mức lương trung bình. 

Đi làm thêm tác động nhiều đến kết quả học tập. Theo khảo sát thường niên về đời sống sinh viên của OVE năm 2023, 31,7% sinh viên được hỏi cho rằng làm thêm bán thời gian kéo dài trên 6 tháng ảnh hưởng tiêu cực đến kết quả học tập, trong khi 45,6% cho rằng công việc này là nguyên nhân dẫn đến căng thẳng và áp lực trong cuộc sống. 

Ông Julien Berthaud, tác giả của cuốn Việc làm sinh viên, quá trình học tập và điều kiện sống, cảnh báo công việc làm thêm không liên quan đến ngành học và vượt quá 18 giờ/tuần có nguy cơ làm tăng tỉ lệ sinh viên bỏ dở việc học để đi làm. Và sau đó, sinh viên sẽ “nhận ra rằng các cơ hội thăng tiến giảm đi rất nhiều” và về lâu dài đa số họ sẽ chỉ có thể làm “những công việc không ổn định hoặc không yêu cầu trình độ”, bà Vanessa Pinto, giảng viên tại đại học Reims-Champagne-Ardennes, tác giả của cuốn Từ việc học đến việc làm, sinh viên và công việc làm thêm cho hay. 

Những bữa ăn “cân bằng” 

Một chế độ ăn uống cân bằng là điều mà nhiều sinh viên tại Pháp hiện đang theo đuổi, chỉ tiếc rằng yếu tố được cân bằng ở đây lại không phải là dinh dưỡng mà là tiền bạc. Bữa này ăn thì bữa sau nhịn, bữa sau ăn thì bữa sau nữa nhịn. Theo báo cáo của FAGE, cứ năm sinh viên tại Pháp thì lại có một người thường xuyên bỏ bữa để cân đối thu chi, trung bình có khoảng 3,5 bữa bị bỏ/tuần. Còn theo số liệu thống kê đăng ngày 12/09/2023 của hiệp hội hỗ trợ sinh viên COP1, 77% sinh viên tìm tới các sản phẩm có giá thành thấp hơn, 66% ưu tiên các sản phẩm giảm giá. Rau củ và hoa quả tươi cũng là các nhóm thực phẩm thường được ưu tiên loại khỏi danh sách đi chợ do giá cả không mấy thân thiện (49% sinh viên được hỏi cho biết). 

Là một sinh viên Pháp sống tại Marseille, Louise chia sẻ bản thân cũng gặp khó khăn trong việc quản lý chi tiêu khi giá cả ngày một tăng cao.  

“Bình thường với chuyện ăn uống, mỗi tháng mình chi khoảng 140 euro, tức là khoảng 5 euro/ngày cho tiền mua đồ ăn vì ngân sách của mình chỉ như vậy. Số tiền còn lại thì mình dùng để chi cho các đồ dùng cá nhân khác. Mình cũng thường tới ăn tại căng tin của trường vì ở đây có các bữa ăn giá 1 euro dành cho sinh viên. Căng tin trường mình mở cả buổi tối, nhưng cuối tuần thì không. Vì vậy cuối tuần mình thường tự nấu ăn vì một vài loại rau củ và mì cũng không quá đắt.” 

Khi được hỏi liệu bản thân có gặp khó khăn gì trong việc chi tiêu với số tiền hiện có cho một tháng hay không, Louise cho biết “với những đồ dùng cơ bản, thiết yếu như đồ dùng học tập hay đồ ăn thì mình không gặp khó khăn. Nhưng với các hoạt động như tụ tập với bạn bè thì thực sự bị hạn chế nhiều. Vì vậy để cân đối chi tiêu, mình cũng thường lựa chọn các sản phẩm giảm giá, không nhất thiết phải có chất lượng quá cao. Tuy vậy nhưng thỉnh thoảng mình vẫn có thể mua được các loại thực phẩm sạch mà giá cả phải chăng. Mình cũng không thường xuyên đi ăn ở nhà hàng vì tốn kém quá. Mình cũng không lựa chọn đồ ăn chế biến sẵn trong siêu thị, giá của chúng thì không đắt nhưng thực sự không xứng đáng với chất lượng.” 

Câu chuyện an cư, khó càng thêm khó

Theo kết quả khảo sát hàng năm của trung tâm theo dõi giá thuê nhà tại Paris và vùng phụ cận (OLAP) công bố vào tháng 09/2023, tính riêng trong quý một năm 2023, giá cho thuê nhà tư nhân chưa bao gồm đồ đạc đã tăng trung bình 2,4% tại Paris và các thành phố phụ cận. Dù theo trang bất động sản Locservice, mức tăng này được đánh giá là không quá cao nhờ vào nghị định áp mức giá trần của chính phủ nhằm giám sát việc tăng tiền thuê nhà hàng năm, nhưng giá nhà tại Paris vẫn cao gấp 168% so với các tỉnh thành phố khác tại Pháp. Tuy nhiên cũng theo khảo sát của Locservice, ngân sách trung bình dành cho việc thuê nhà hàng tháng của người dân lại thấp hơn 32 euro so với giá thuê nhà hiện tại. Điều này khiến cho những người mong muốn tìm một chỗ ở tại Paris, đặc biệt là sinh viên, nhóm đối tượng chiếm tới 36% số người tìm nhà tại thành phố này, gặp rất nhiều khó khăn. 65% sinh viên được hỏi cho rằng giá thuê nhà quá cao so với mức tài chính của họ. 

Helen, sinh viên Hy Lạp hiện đang sống và học tập tại Paris chia sẻ với RFI Việt ngữ những khó khăn mà bạn đã gặp phải khi tìm nhà tại thành phố đắt đỏ bậc nhất nước Pháp : 

“Thực sự rất khó để tìm được nhà ở đây vì khi bắt đầu tìm thì mình vẫn đang ở Hy Lạp. Mình tìm nhà khá sớm, ngay từ cuối tháng 6, đầu tháng 7 nhưng các phòng hầu như đã kín chỗ. Vấn đề là trên các trang web cho thuê, họ ghi là vẫn còn phòng nhưng khi mình gọi hỏi thì mới biết các phòng đều đã được thuê hết. Vậy nên cuối cùng mình đã phải bay từ Hy Lạp đến Paris để hẹn gặp trực tiếp các chủ nhà. Mình chọn căn phòng hiện tại vì nó cũng là lựa chọn cuối cùng mà mình có.” 

Khi được hỏi về giá thuê phòng, Helen cho biết “mức giá này thực sự khá đắt, nhất là đối với sinh viên mà phòng thì cũng không quá rộng.” 

Thay vì lựa chọn nhà ở tư nhân với mức giá đắt đỏ, sinh viên tại Pháp có thể tìm tới các ký túc xá được quản lý bởi các Crous (Trung tâm phục vụ sự nghiệp đại học và giáo dục phổ thông khu vực). Đây được đánh giá là loại hình nhà ở tiết kiệm nhất với chi phí dao động từ 200-500 euro/tháng cùng nhiều sự lựa chọn đa dạng. Các ký túc xá này cũng thường gần các trường đại học và các phương tiện giao thông công cộng. Vị trí hợp lý, giá cả phải chăng nhưng đáng tiếc là chỉ có chưa tới 6% sinh viên được ở tại các ký túc xá do Crous quản lý do khan hiếm phòng cho thuê. Hiện nay tại Pháp có tổng cộng 173 430 phòng ký túc xá Crous, nhưng lại có tới ba triệu sinh viên, chưa kể tới việc cơ sở vật chất tại các phòng ký túc xá ngày càng xuống cấp. Trả lời khảo sát của FAGE, sinh viên cho biết nhiều phòng hiện đang trong tình trạng hỏng lò sưởi, thường xuyên bị cắt nước nóng, trên tường nhiều những vết nứt và là nơi trú ngụ yêu thích của các loài gián và rệp. 

Hỗ trợ của chính phủ, đa dạng nhưng khó tiếp cận 

Để giải quyết tình hình khó khăn hiện tại của sinh viên, chính phủ Pháp trong năm ngoái đã đưa ra nhiều biện pháp hỗ trợ nhằm tăng số lượng cũng như tăng giá trị của các học bổng dành cho sinh viên có hoàn cảnh khó khăn. Theo bài viết của tạp chí sinh viên L’Étudiant đăng ngày 25/04/2023 của tác giả Etienne Gless và Clémentine Rigot, chính phủ đã chi 500 triệu euro để cải thiện hệ thống học bổng này. Như vậy theo dự kiến, trong năm học 2023-2024 sẽ có 144 000 sinh viên được nhận học bổng trợ cấp và số tiền trợ cấp mà sinh viên được nhận cũng sẽ tăng thêm khoảng 37 euro/tháng. Tuy nhiên theo bà Sarah Biche, phụ trách các hoạt động xã hội của FAGE, mức tăng này được đánh giá là “không mấy khác biệt”. Bà cũng cho biết hiện tại có nhiều bạn sinh viên thuộc vào nhóm sinh viên “chưa đủ khó khăn” để được nhận trợ cấp nhưng tình hình tài chính của họ cũng không cho phép họ có một cuộc sống đầy đủ và đúng nghĩa. 

Ngoài trợ cấp trên, mọi sinh viên tại Pháp, bất kể với quốc tịch nào, cũng đều có thể nhận được trợ cấp nhà ở của chính phủ. Song song với đó, chính phủ cũng đưa ra rất nhiều các khoản hỗ trợ khác cho sinh viên như hỗ trợ thu nhập tối thiểu cho sinh viên (RME), quỹ hỗ trợ khẩn cấp (FNAU) hay hỗ trợ di chuyển cho sinh viên theo học thạc sĩ, tiến sĩ (AMI), v.v. Đa dạng là vậy nhưng việc tiếp cận tới các chương trình này lại không hề dễ dàng.  

Chỉ riêng với khoản trợ cấp nhà ở, một trong những khoản trợ cấp cơ bản và được phổ biến rộng rãi nhất, quy trình đăng ký cũng đã khiến rất nhiều sinh viên phải đau đầu vì số lượng lớn giấy tờ cần nộp cùng thủ tục xử lý kéo dài. Nhiều sinh viên đã phải chờ đợi mòn mỏi từ vài tháng đến nửa năm cho tới khi hồ sơ của mình được duyệt. 

Helen, sinh viên Hy Lạp tại Paris cho biết “Mình đã bắt đầu xin trợ cấp nhà ở từ tháng 8 năm ngoái nhưng đến giờ là tháng 1 mình vẫn chưa nhận được khoản tiền này. Kỳ lạ nhất là khi hồ sơ của mình chưa đầy đủ, CAF cũng không thông báo gì với mình. Chỉ tới khi mãi không nhận được trợ cấp, mình gọi điện hỏi thì mới biết mình nộp thiếu một tờ giấy chứng nhận. Mình đã bổ sung và giờ thì mình lại tiếp tục chờ khoản tiền này. Không có tiền trợ cấp thực sự rất khó để có thể chi trả tiền nhà vì giá điện thì vẫn không ngừng tăng. Hiện giờ mình chỉ có thể cố gắng không sử dụng lò sưởi quá nhiều vì giá điện cao quá và cũng chỉ mua những đồ dùng thật sự cần thiết thôi.” 

Theo kế hoạch chính thức được bộ trưởng Đại học Pháp, bà Sylvie Retailleau công bố hôm 25/04/2023, trong năm 2024 ngân sách của chính phủ Pháp dành cho giảng dạy bậc đại học và sau đại học và ngân sách cho đời sống sinh viên sẽ tăng 469 triệu euro so với năm ngoái. Cụ thể, ngân sách dành cho chương trình 150 về Đào tạo và nghiên cứu đại học năm nay là 14,2 tỷ euro (tăng 273 triệu euro) và ngân sách dành cho chương trình 231 về Đời sống sinh viên là 3,3 tỷ euro (tăng 196 triệu euro). Có thể thấy chính phủ Pháp vẫn rất coi trọng giáo dục đại học và sau đại học và không ngừng đầu tư cho bậc học này cũng như cho đời sống sinh viên. Hy vọng rằng với những nỗ lực đó, tình hình đời sống của sinh viên trong năm nay sẽ phần nào được cải thiện. 

Vào lúc vấn đề môi trường ngày càng được quan tâm hơn, Pháp muốn thúc đẩy việc sản xuất hàng hóa tại Pháp “Made in France” đặc biệt là trong ngành dệt may.  

Với sự ra đời của máy khâu, được phát minh bởi thợ may Barthélemy Thimonnier vào năm 1829, ngành dệt may của Pháp đã được phát triển mạnh mẽ và trải qua thời kỳ vàng son vào giữa thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20 nhờ những tiến bộ về kỹ thuật, thúc đẩy công nghiệp hóa. Vào những năm 1960, một báo cáo của Thượng Viện Pháp cho thấy khoảng 1 triệu lao động làm việc tại hơn 700 000 doanh nghiệp dệt may.   

Thế nhưng, khoảng một thập kỷ sau, ngành dệt may cũng như một số ngành công nghiệp khác đã nhanh chóng rơi vào khủng hoảng, trở nên trầm trọng hơn vào những năm 1990. Tiểu luận “Délocalisation et nouveau modèle économique : le cas du secteur textile-habillement - Di dời  cơ xưởng và mô hình kinh tế mới: trường hợp lĩnh vực vải sợi-may mặc” của tác giả Gilbert Ammar và Nathalie Roux, chỉ ra rằng “toàn cầu hóa, cùng với các tiến bộ công nghệ về liên lạc và thông tin cho phép phân tách quy trình sản xuất thành những bước khác nhau, và có thể được thực hiện ở những nơi xa xôi…”  Hàng loạt doanh nghiệp đã di dời cơ sở sản xuất đến những nước có nhân công rẻ, nhằm giảm chi phí sản xuất, chẳng hạn như các nước vùng Maghreb ( Bắc Phi ) hoặc Trung Quốc, Việt Nam… Từ năm 1986 đến năm 2004, ngành dệt may tại Pháp đã mất đi khoảng hai phần ba lực lượng lao động.  

Đại dịch Covid-19 bùng nổ đã khiến nhiều chuỗi cung ứng bị gián đoạn, nhiều lĩnh vực phải xem xét lại cách thức hoạt động. Theo đài phát thanh France Info, “tình trạng thiếu khẩu trang và thuốc trong đại dịch đã cho thấy sự cần thiết của việc các ngành công nghiệp đặt cơ sở sản xuất ở Pháp.” Từ năm 2020, chính phủ Pháp đã đầu tư gần 850 triệu euro, hỗ trợ 782 dự án về dệt may mặc, giúp cho các doanh nghiệp “trở về hoạt động, sản xuất tại Pháp”, trong khuôn khổ kế hoạch “France Relance”.  

Chỉ 3 % các sản phẩm may mặc bán ở Pháp là được sản xuất tại Pháp

Được mở ra vào năm 2012, hội chợ Made in France lúc đó có 78 doanh nghiệp đến giới thiệu sản phẩm, và khoảng 15 000 người đến xem. Sau hơn 10 năm, tại hội chợ diễn ra vào tháng 11/2023 tại Paris, ban tổ chức  cho biết sự kiện đã thu hút hơn 1000 doanh nghiệp từ nhiều lĩnh vực và tiếp đón khoảng 100 000 khách.  

Nhà sáng lập và giám đốc của hội chợ, bà Fabienne Delahaye, trả lời RFI Việt Ngữ, nhận xét “việc di dời hoạt động sản xuất sang các nước khác để tiết kiệm chi phí đã ảnh hưởng đến tất cả các lĩnh vực tại Pháp, riêng trong ngành may mặc, hiện chỉ có khoảng 3 % các sản phẩm may mặc, quần áo bán ở Pháp là được sản xuất tại Pháp”. Bà nói thêm : “Chúng tôi nhận thức được rằng các sản phẩm « Made in France » có thể tác động đến sinh thái, việc làm, hay bảo tồn những kỹ năng sáng tạo… Phải biết là một sản phẩm được sản xuất trên lãnh thổ Pháp tạo ra gấp ba số việc làm so với một sản phẩm được nhập khẩu. Những năm gần đây, mọi người nói nhiều đến vấn đề hưu trí, hệ thống hưu trí dựa trên việc làm, những người đi làm. Muốn tiếp tục duy trì mô hình xã hội và hệ thống hưu trí, thì phải tái công nghiệp hóa, mua hàng sản xuất tại Pháp.”  

Tại hội chợ diễn ra từ ngày 09-12/11/2023, ban tổ chức muốn quảng bá các kỹ năng thủ công, truyền thống của Pháp nên đã bố trí một khu vực Usine éphémère (Nhà máy tạm thời), với nhiều loại máy móc, giới thiệu với người xem các quá trình sản xuất những vật dụng đời thường, từ túi xách, bàn chải đánh răng, cho đến những chiếc tất hay chiếc quần bò.  

Vấn đề môi trường trong ngành dệt may

Emmanuelle Sylvestre, giảng viên tại trường ESMOD ở Lyon, miền trung nước Pháp, đưa học sinh của cô đến dự hội chợ. Đứng trước một máy dệt công nghiệp, tự động làm ra một chiết tất, cô Sylvestre cho rằng, “đến với hội chợ, học sinh không chỉ được tìm hiểu về quy trình sản xuất các sản phẩm tại Pháp, từ túi xách, đồ bơi, hay một lá cờ, mà còn có thể đặt những câu hỏi về nguồn gốc sản phẩm, nguyên liệu và những kỹ năng trong ngành may mặc. Mọi người thường cho rằng hàng được sản xuất tại Pháp đắt hơn là từ những nước khác. Đúng là vì đằng sau đó là những người lao động, những cỗ máy, nhà máy và kỹ năng sản xuất, do vậy tất cả đều có giá của nó. Tôi cho rằng cần phải giải thích lại để mọi người hiểu được giá thành cao như vậy là hoàn toàn bình thường và hoàn toàn hợp lý, chưa kể đến chất lượng sản phẩm”.   

Ngoài những sản phẩm từ công nghệ, mỹ phẩm cho đến ẩm thực, phải nói rằng tại hội chợ, các gian hàng đồ may mặc chiếm diện tích lớn, giới thiệu từ những chiếc mũ len, cho đến ô che mưa, găng tay hay các loại hàng may sẵn, tất cả đều là “Made in France”. Lần đầu đến dự hội chợ này cùng với một người bạn, cô Maël thấy “có khá nhiều sản phẩm được sản xuất trở lại tại Pháp. Chúng tôi đã ghé thăm một số gian hàng sản xuất quần áo, và đặc biệt là chúng tôi thấy rất nhiều đôi giày lông cừu charentaise được bày bán, chúng tôi nói đùa rằng, biết đâu loại giày này có thể trở thành xu hướng thời trang vào mùa đông này”.  

Một số du khách coi hội chợ là dịp để mua sắm, như trường hợp của bà Ghislaine. Bà nói : “Chúng tôi tìm thấy gần như tất cả những thứ mà chúng tôi muốn và có thể chắc chắn rằng đó là hàng do Pháp sản xuất”. Bà cho biết “rất quan tâm đến vấn đề môi trường”, và hy vọng rằng nước Pháp sẽ vẫn là một nước công nghiệp, có những quy trình sản xuất thân thiện với môi trường, ít phát thải carbon, và người dân Pháp không phải sử dụng những sản phẩm được vận chuyển từ những nước xa xôi. Đi cùng bà, ông Pascal thì đánh giá cao những chủ doanh nghiệp trẻ, đến hội chợ giới thiệu sản phẩm, “trong khi không hề dễ dàng để chen chân vào thị trường có quá nhiều cạnh tranh như hiện nay”. Ông nhận định : “Họ là những người muốn Made in France, muốn sản xuất tại Pháp, nên đối với tôi, thật đáng mừng khi thấy điều đó”.  

Đó là trường hợp của Navir, một trong những thương hiệu thời trang ra đời năm 2023, quảng bá các sản phẩm được “sản xuất tại Pháp” và “bio”, thân thiện với môi trường. Các loại quần áo được thiết kế đơn giản, “timeless” - vượt thời gian, như mô tả của nhà đồng sáng lập Navir, Baptiste Vallet. Anh cho biết : “Trên thực tế, chúng tôi đã làm việc trong các xưởng may của Pháp từ 15 năm qua, và đó là những xưởng đã tồn tại từ hơn 30 năm nay, đã và vẫn hoạt động tại Pháp ngay cả trong thời gian xảy ra xu hướng di dời cơ sở sản xuất đi nơi khác. Do vậy đối với chúng tôi, đó là một điều rất tự nhiên khi tiếp tục làm việc tại các cơ sở ở Pháp, giữ gìn các kỹ năng, kiến thức ở Pháp, để cho mọi người thấy rằng vẫn hoàn toàn có thể làm gì đó, góp phần thúc đẩy quá trình tái công nghiệp hóa trong ngành này, trên chính lãnh thổ của chúng tôi”.   

Ông Vallet bảo đảm rằng tất cả các sản phẩm được làm ra đều được sản xuất ngay trong vùng Ile de France ( Paris và vùng phụ cận ) và được chứng nhận “bio”, tức là nguyên liệu cũng như quá trình tạo ra sản phẩm ‘tôn trọng cân bằng tự nhiên’. Theo nhà đồng sáng lập Navir, Pháp không có nhiều nguồn sợi bông, hơn nữa các nhà máy dệt quy mô công nghiệp đa số đã được di dời, không còn hoạt động ở Pháp. Do vậy, nguyên liệu hiện nay của Navir chủ yếu là các sợi bông “bio”, được nhập từ Thổ Nhĩ Kỳ, “giá thành phải chăng và ở châu Âu”, chứ không phải ở các nước xa xôi như Trung Quốc hay Ấn Độ.  

 Giá thành cao là một vật cản lớn

Thông thường khi nói đến các sản phẩm được làm tại Pháp, giá thành cao là một trong những trở ngại lớn khiến người tiêu dùng do dự. Bà Emmanuelle Sylvest, giảng viên và cũng là chuyên gia tư vấn về thời trang và tiếp thị, cho rằng “chúng ta thường phải đối măt với hai thử thách : ngày tận thế và những ngày cuối tháng. Nếu muốn vẫn còn tiền vào cuối tháng thì tiêu xài bớt đi hoặc là nếu quan tâm đến cách tiêu dùng của bản thân để hạn chế tác động đối với môi trường, nóng lên toàn cầu. Cách nay 50 năm, fast-fashion (thời trang nhanh, giá rẻ) không tồn tại nhưng không có ai cởi trần ra đường vì quần áo quá đắt cả.Trên thực tế, hiện nay, mọi người đã quen với việc mua quần áo giá rẻ trong một thời gian dài và tôi cho rằng như vậy là không bình thường. Giá của các loại quần áo trong các chuỗi thời trang, các nhà phân phối lớn, “rẻ như vậy là không bình thường”, tức là không tôn trọng người lao động, luật lao động cũng như hành tinh này. Để làm ra những sản phẩm giá rẻ, người ta dùng các chất hoá học để nhuộm vải hay xử lý sản phẩm, không thân thiện với môi trường và chúng ta chắc chắn sẽ phải trả một cái giá khác đằng sau đó. Từ hơn 30 năm nay, người tiêu dùng được ưu tiên với các sản phẩm giá rẻ, họ hài lòng, nhưng nhà sản xuất thì sao ? Họ đã mất rất nhiều thứ. Ngày nay, mọi người không còn biết thế nào là một sản phẩm chất lượng nữa, và vấn đề về giá này cần được nêu ra, cần phải vận động mọi người tiêu thụ ít đi nhưng với các sản phẩm tốt hơn”.   

Về vấn đề này, đồng sáng lập thương hiệu thời trang Navir, Baptiste Vallet thừa nhận “lạm phát và những lý do khác khiến vật giá tăng cao”, nên họ muốn tìm giải pháp để giữ mức giá phải chăng, ví dụ những chiếc áo phông có giá từ 20-40 euro, “tương đương với giá của các thương hiệu thời trang lớn fast-fashion ở Pháp”. Ông giải thích làm được điều này trên thực tế rất đơn giản. :“Thương hiệu thời trang Navir được lập ra để bán trực tiếp cho người tiêu dùng, nhưng bên cạnh đó, chúng tôi cũng lập ra một công ty khác – VADF, chuyên làm việc với các doanh nghiệp khác, (theo hình thức Business-to-Business), như vậy chúng tôi có thể bán với số lượng lớn, và nhập nguyên liệu với số lượng lớn, tăng sản lượng, giảm giá sản phẩm.”  

Theo một báo cáo của Viện Nghiên Cứu và Thống Kê Quốc Gia Pháp, (INSEE) vào năm 2018, khoảng 103.000 lao động làm việc trong ngành dệt may. Một nửa các sản phẩm dệt may, đặc biệt là quần áo, giày dép, được nhập từ châu Á, một phần ba từ châu Âu. Nhật báo kinh tế Les Echos của Pháp nhận định rằng những doanh nghiệp tại Pháp vẫn “sống sót”sau quá trình toàn cầu hoá là những cơ sở được trang bị tốt nhất các kỹ năng truyền thống, biết cách vận hành sản xuất khác biệt, khi người tiêu dùng muốn tìm giá tốt, thay vì hành vi mua hàng “có đạo đức”. Tuy nhiên vẫn còn nhiều thách thức đặt ra cho việc tái công nghiệp hóa ngành này, nhất là trong bối cảnh lạm phát, giá năng lượng, nguyên vật liệu tăng. 

« Rời phố về quê » phục hồi kỹ thuật thủ công thất truyền của người Khmer Trà Vinh, khởi nghiệp nông nghiệp hữu cơ theo hướng phát triển bền vững, thích ứng với biến đổi khí hậu trong bối cảnh ngập mặn tại địa phương. Đó chính là một vài nét nổi bật của thương hiệu Sokfarm (Nông Nghiệp Hạnh Phúc), với các sản phẩm từ mật hoa dừa tại tỉnh Trà Vinh, xứ dừa lớn thứ hai của Việt Nam, chỉ sau Bến Tre.

Nếu như đất nước Canada có tiếng về mật cây lá phong, thì các nước trồng dừa cũng ngày càng được biết đến với sản phẩm mật hoa dừa, nhất là với xu hướng canh tác nông nghiệp hữu cơ để nâng cao giá trị sản phẩm, đồng thời góp phần chống biến đổi khí hậu và thích nghi với biến đổi khí hậu. Tại Việt Nam, cái tên nổi bật về mật hoa dừa là Sokfarm, với vài chục sản phẩm được chế biến từ mật hoa dừa hữu cơ, góp phần tạo sinh kế bền vững cho người yếu thế. Sau vài ba năm khởi nghiệp, các sản phẩm mật hoa dừa Sokfarm đã được xuất khẩu chính ngạch đến những thị trường khó tính như Nhật, Đức, Hà Lan, Mỹ.

Người sáng lập và phát triển thương hiệu Sokfarm (Nông Nghiệp Hạnh Phúc) là chị Thạch Thị Chal Thi (kỹ sư chế biến thực phẩm), cùng chồng là anh Phạm Đình Ngãi (kỹ sư điện). Vào năm 2021, Sokfarm là doanh nghiệp duy nhất tại Việt Nam đoạt giải thưởng ASEAN Business Awards, mục Doanh nghiệp phát triển bao trùm - Inclusive Business, mô hình kinh doanh tạo lợi nhuận chung, tạo tác động xã hội, đóng góp vào giảm đói nghèo và phát triển bền vững thông qua việc gắn kết cộng đồng có thu nhập thấp.

Để hiểu hơn về nghề thu mật hoa dừa và hành trình tạo tác động xã hội, ngày 15/01/2024, RFI Tiếng Việt đã có cuộc phỏng vấn chị Thạch Thị Chal Thi, người Khmer, giám đốc công ty TNHH Trà Vinh Farm với thương hiệu Sokfarm.

RFI : Xin chào Thạch Thị Chal Thi, từ bỏ công việc tại các doanh nghiệp theo chuyên môn được đào tạo, chị và chồng là anh Phạm Đình Ngãi đã về Trà Vinh thành lập công ty TNHH Trà Vinh Farm với thương hiệu Sokfarm (Nông Nghiệp Hạnh Phúc). Do đâu mà anh chị quyết định « bỏ phố về quê » lập nghiệp và tại sao lại chọn sản phẩm về mật hoa dừa như vậy ?

Thạch Thị Chal Thi :Khi mình làm gì cũng đều có cơ duyên. Chal Thi và Ngãi đều là những người đi học ở Sài Gòn, lúc đó quê hương của mình là Trà Vinh, vùng dừa lớn thứ hai Việt Nam, nhưng lúc đó dừa ở Trà Vinh để mọc mầm. Mình rất thương ba mẹ, thương dân làng bởi vì khi trồng lúa, bị biến đổi khí hậu, bị hạn mặn đã không thu hoạch được gì, tới khi trồng dừa thì có trái thì không có ai thu mua. Nên mình có suy nghĩ là mình còn trẻ, đi học nhiều rồi, ở lại Sài Gòn thì làm ở các tập đoàn cũng có, nhưng bây giờ chắc là lúc mình quay trở lại quê hương để làm gì đó cho cha mẹ, gia đình, quê hương và dân làng. Thế nên, hai vợ chồng quyết tâm rời phố, rời Sài Gòn để quay về Trà Vinh để bắt đầu dự án mật hoa dừa Sokfarm.  

RFI : Chị có thể nói thêm về mật hoa dừa ? Khó khăn nhất khi làm nghề thu mật hoa dừa ở Trà Vinh là gì ?

Thạch Thị Chal Thi : Chal Thi từ nhỏ đã lớn lên dưới tán dừa. Thật ra cây dừa có một ý nghĩa rất lớn đối với người Khmer Trà Vinh nói riêng và với đồng bằng sông Cửu Long nói chung. Thứ nhất là cây dừa cũng là loài cây phát triển cả ngàn năm nay ở đồng bằng sông Cửu Long. Thứ hai là cây dừa là cây thích ứng với tình hình biến đổi khí hậu, xâm ngập mặn của miền Tây. Miền Tây đang chịu hạn mặn, có nghĩa là mặn hiện giờ đã vào sâu 100 km ở Trà Vinh. Cây dừa cũng là một loài cây giúp cho người dân có kinh kế bền vững.

Khi chọn ngành nghề mật hoa dừa thì cũng có những thuận lợi, những khó khăn. Thu mật hoa dừa là ngành nghề truyền thống của người Khmer thời xưa, nhưng mà do sản phẩm không được thương mại hóa nên nghề đã bị mai một cách đây khoảng 100 năm. Sokfarm kế thừa, tiếp nối lại ngành nghề truyền thống, đưa công nghệ vào chế biến sản phẩm, giống như đưa bản địa ra thế giới. Thuận lợi tiếp theo là nằm ở vùng nguyên liệu, Trà Vinh là vùng nguyên liệu dừa lớn thứ hai ở Việt Nam, nên nguyên liệu dồi dào.

Còn khó khăn thách thức thì chắc chắn mình làm nghề nào cũng vậy, cũng có những thách thức riêng. Lúc Sokfarm ra đời, thực ra ngành nghề mật hoa dừa là hoàn toàn mới đối với thị trường và người tiêu dùng ở Việt Nam. Khi mình nghiên cứu dự án mật hoa dừa, thì căn bản do nghề đã bị mai một, nên mình cũng không biết kỹ thuật mat-xa hoa dừa thu mật thế nào. Mình cũng không biết chế biến mật hoa dừa thành các sản phẩm gì cho phù hợp với xu hướng tiêu dùng của Việt Nam.

Sáu tháng đầu tiên do không biết mat-xa hoa dừa thu mật nên không thu được giọt mật nào hết. Từ tháng thứ 7 trở đi, do mình cũng xem video của bên Thái Lan, Philippines, Ấn Độ thì mới tham khảo lại được cách làm mat-xa hoa dừa thu mật từ những quốc gia đó, và từ đó trở đi thì mình mới thu được mật.

Khi thu được mật xong làm gì ? Mình lại phải mày mò về kỹ thuật chế biến vì không có ai dạy mình, nhưng Chal Thi mạnh về nghiên cứu và phát triển sản phẩm do mình tốt nghiệp ngành công nghệ thực phẩm, nên mình cũng nghiên cứu phát triển được những sản phẩm thị trường đang cần.

Sau chế biến sản phẩm thì đến bán hàng, nhưng khi đó ở Việt Nam không ai biết mật hoa dừa là gì, nên bán bằng cách nào? Khi đó mình cứ cần mẫn, có hội chợ gì thì mình tham gia giới thiệu sản phẩm, ở đâu có cuộc thi thì mình cũng tham gia nói về mật hoa dừa. Tháng 09/2019 thì sản phẩm mới ra đời, còn trước đó, thời gian nghiên cứu là 1 năm 9 tháng. Mặc dù mới ra đời được 3 tháng thì dịch Covid ập đến, nhưng do sản phẩm hợp với xu hướng tiêu dùng nên mỗi năm mình đều tăng trưởng 100%. Chỉ có năm 2023 thì tăng trưởng chậm lại một xíu do suy thoái tăng trưởng kinh tế toàn cầu. 

Hiện tại vấn đề lớn nhất là gì? Đó là đầu ra sản phẩm. Chal Thi và Ngãi đều là kỹ sư, kỹ sư thực phẩm và kỹ sư điện, nên chưa mạnh về bán hàng, nên cũng đang tìm kiếm để mở rộng kênh bán hàng, kênh xuất khẩu, để thu mua được nhiều mật của nông dân. Nên Chal Thi nghĩ hiện tại thì khó khăn nhất vẫn là mở rộng thị trường.  

RFI : Sokfarm đã hồi sinh nghề truyền thống, kết hợp với những công nghệ mới như thế nào để vẫn duy trì được nét truyền thống của mật hoa dừa vừa đáp ứng được những tiêu chí mới về chất lượng, vệ sinh an toàn thực phẩm ?

Thạch Thị Chal Thi : Hiện tại Sokfarm kết hợp với truyền thống và hiện đại. Truyền thống là người thợ vẫn đi thu mật hoa dừa, dùng tay mat-xa hoa dừa, sau đó dùng chày gõ lên hoa để thông tuyến mật bên trong, cắt hoa và hứng mật hoa. Đó là nét truyền thống, nhưng người thợ cũng tuân theo quy trình thu mật và chăm cây theo chuẩn hữu cơ mà Sokfarm đẫ đăng ký với bên chứng nhận hữu cơ. Sau khi thu mật thì mật được đưa về nhà máy chế biến.

Sokfarm đang dùng công nghệ chế biến chân không, nấu ở nhiệt độ thấp 55-60 độ C, để giữ được dưỡng chất của sản phẩm mật hoa dừa và đồng đều được các mẻ sản phẩm, bởi vì khi xuất khẩu thì phải đảm bảo yêu cầu về giá trị dinh dưỡng, về sự đồng đều giữa các mẻ sản phẩm và thứ ba cũng đảm bảo yêu cầu tiêu chuẩn về vệ sinh an toàn thực phẩm của các quốc gia như châu Âu hay Mỹ. 

RFI : Theo Chal Thi, trên thế giới và chẳng hạn ở Đông Nam Á, mật hoa dừa đã phát triển ở mức độ nào rồi ?

Thạch Thị Chal Thi : Ở những quốc đảo Thái Bình Dương, những nơi có trái dừa, và đặc biệt là tại châu Á, chẳng hạn Philippines, Ấn Độ, Sri Lanka, Thái Lan thì người ta đều biết cách thu mật hoa dừa. Trước năm 2023, căn bản thì thế giới cũng biết nhiều đến mật hoa dừa. Nhưng từ năm 2023 trở lại đây thì mật hoa dừa trở thành một trong những sản phẩm xu hướng tiêu dùng của thế giới, bởi vì hiện tại người tiêu dùng trên thế giới khi chọn sản phẩm thì họ chọn sản phẩm tốt cho sức khỏe, nhưng sản phẩm đó cũng phải tốt cho môi trường, khi sản xuất ra không làm ảnh hưởng đến môi trường và còn bảo vệ môi trường, sản xuất tuần hoàn, thu hoạch bền vững.

Thế nên, hiện giờ, mật hoa dừa ngày càng trở thành sản phẩm có xu hướng tiêu dùng của thế giới, nhu cầu tiêu dùng ngày càng tăng, kể cả những nhà máy lớn hiện tại. Sokfarm cũng đang cung cấp nguyên liệu cho các nhà máy lớn. Họ mua mật hoa dừa về để thay thế đường tinh luyện để sản xuất các sản phẩm như snack dừa, thanh năng lượng, thanh protein, thanh sô cô la để xuất khẩu đi Nhật Bản, châu Âu. Hiện tại, thế giới chuộng những loại chất ngọt tự nhiên, không qua tinh luyện, có chỉ số đường huyết thấp, kể cả những người có vấn đề về đường huyết cũng có thể dùng, nên mật hoa dừa là sản phẩm có xu hướng tiêu dùng bền vững.

RFI : Không chỉ mang lại hiệu quả kinh tế, Sokfarm còn được đánh giá cao về tạo tác động xã hội ? Xin chị cho biết thêm về những điều này ?

Thạch Thị Chal Thi : Thực ra là Chal Thi và Ngãi hay nói là mình có phước, gặp được nghề thu mật hoa dừa, tìm kiếm được giá trị hạnh phúc của cộng đồng và bản thân. Lý do mình đặt tên Sokfarm là, Sok trong tiếng Khmer là hạnh phúc hoặc bình an. Sokfarm là Nông Nghiệp Hạnh Phúc. Mình hạnh phúc khi làm được cái nghề giúp cho người tiêu dùng khỏe và hạnh phúc, còn người nông dân thì rất hạnh phúc khi họ có được một nghề và có thu nhập ổn định mỗi tháng, đặc biệt là những người lao động yếu thế ở địa phương.

Có những người không biết chữ, đặc biệt người Khmer, có những người chưa tốt nghiệp lớp 12, có người thì đã 55-60 tuổi, nếu họ có được một cái nghề như nghề thu mật hoa dừa để có thu nhập 6-10 triệu/tháng để nuôi gia đình thì họ quý ngành mật hoa dừa lắm, ví dụ chú Ray, một trong những người thợ thu mật hoa dừa ở Sokfarm, hỏi chú hạnh phúc là gì, chú nói hạnh phúc là được leo cây dừa thu mật mỗi ngày. Chú cũng 55 tuổi rồi. Bản thân mình là người sáng lập Sokfarm hay các anh chị em công nhân ở đây đều làm việc và hạnh phúc mỗi ngày vì mọi người cũng được làm việc thoải mái và có thu nhập ổn định để nuôi gia đình. Đó là giá trị của Nông Nghiệp Hạnh Phúc.

Còn về cộng đồng, như hồi nãy Chal Thi có chia sẻ, thì từ khi bắt đầu tới giờ có nhiều thách thức lắm. Từ Covid, suy thoái kinh tế, kinh tế toàn cầu đóng băng, nhưng mà động lực để mình vượt qua tất cả là những người như chú Ray với hạnh phúc là được leo cây dừa mỗi ngày để thu mật. Có những chị nông dân nói là nhờ làm việc với Sokfarm chị có đồng lương nuôi con đi học, rồi có những người như Luân nói là “thoát nghèo bền vững rồi”. Đa số nông dân hợp tác với Sokfarm là hộ nghèo hoặc cận nghèo. Có những anh, nguyên gia đình chỉ có mình anh có sức lao động, là hộ nghèo, cận nghèo, anh đi thu hoa mật gánh gia đình 6 người.

Thế cho nên Sokfarm luôn nói là mình phải làm tốt nhất, bán được nhiều hàng để quay lại liên kết với nông dân, tạo sinh kế cho dân làng. Đó là sức mạnh cộng đồng để mình vượt qua khó khăn, thách thức.

RFI : Vậy Sokfarm góp phần thích ứng với biến đổi khí hậu thế nào?

Thạch Thị Chal Thi : Ngành mật hoa dừa là một trong những ngành thích ứng với tình hình biến đổi khí hậu và xâm ngập mặn của miền Tây. Trà Vinh nói riêng là tỉnh giáp biển, còn về đồng bằng sông Cửu Long thì theo dự báo của các nhà khoa học, trong 30-50 năm nữa đâu đó sẽ có những nơi bị ngập 30% hoặc bị mặn xâm lấn, khi mặn vào thì cơ cấu cây trồng bị thay đổi hết, lúa cũng không phù hợp với độ mặn 2‰ (2 phần ngàn), cây lúa chết hết. Cây ăn trái như mít, sầu riêng, ổi, ca cao khi bị ngập mặn thì cũng không trồng được.

Chỉ duy nhất có cây dừa là sống được với tình hình ngập mặn. Từ 7‰ đến 15‰ cây dừa vẫn sống, vẫn ra hoa, nhưng trái không đậu, trái non, hoặc trái rụng hoặc không phát triển được, dân gian gọi là trái dừa điếc. Khi xâm ngập mặn như vậy, chỉ cần dừa ra hoa là mình thu được mật hoa dừa, người nông dân có được sinh kế khi xâm ngập mặn xảy ra. Đó là những động lực để mình luôn hướng tới việc phải làm cho thật tốt, bán được thật nhiều hàng, để xây nhà xưởng lớn hơn, liên kết với nhiều hộ nông dân hơn.

Sokfarm cũng đặt mục tiêu là đến năm 2030 liên kết được với 500 nông hộ, và đến năm 2035 liên kết được với 1.000 nông hộ. Thật ra một nông hộ là hai vợ chồng cùng làm, những đôi khi cũng có những nông hộ một người làm gánh 3-4-5-6 người, nuôi cả gia đình, nên mặc dù hiện giờ mình mới chỉ liên kết được với 30 nông hộ thôi, nhưng đến năm 2030 chắc chắn mình sẽ đạt được mục tiêu mà mình đã đưa ra, để tạo được giá trị cho cộng đồng nhiều hơn, tốt hơn và bền vững hơn.

RFI Tiếng Việt chân thành cảm ơn chị Thạch Thị Chal Thi đã tham gia chương trình!

Hiện nay, Pháp là nước tiếp nhận nhiều du học sinh quốc tế thứ 6 toàn thế giới, sau Mỹ, Anh Quốc, Úc, Đức và Canada, theo Campus France, cơ quan trực thuộc bộ Đại học và bộ Ngoại Giao Pháp, chuyên về quảng bá đại học Pháp tại nước ngoài, cũng như tiếp đón và quản lý sinh viên nước ngoài tại Pháp.

Khoản lời 1,35 tỉ euro/năm

Về tài chính, ngày 22/12/2023, trang France Info cho biết là theo số liệu khảo sát mới nhất Campus France công bố hồi năm 2022, với khoảng 330.000 du học sinh nước ngoài đến Pháp học tập, sau khi đã trừ các khoản chi, nước Pháp lời được khoảng 1,35 tỉ euro. Cho dù tổng khoản lời hay mức độ lời tính theo tỉ lệ du học sinh không cao được như tại một số nước như Mỹ, Úc hay Hà Lan (đất nước có số thu học sinh chỉ bằng 1/3 so với tại Pháp nhưng lãi tới 1,5 tỉ euro/năm (theo trang L’Etudiant ngày 07/02/2023), nhưng con số mà Campus France đưa ra cho thấy là riêng về tài chính, nước Pháp lãi chứ không không thiệt thòi khi tiếp nhận du học sinh như một số người nghĩ. Đa số họ sang Pháp du học tự túc hoặc nhờ nguồn học bổng từ chính đất nước họ. Chỉ có 2,5% du học sinh sang Pháp là nhờ nguồn học bổng của chính phủ Pháp.

Con số lãi 1,35 tỉ euro nói trên mà Campus France đưa ra được tính dựa trên các khoản chi của du học sinh quốc tế khi học tập tại Pháp (phí cho các thủ tục hành chính, phí ghi danh, chi phí học tiếng Pháp, sinh hoạt phí, các khoản đóng góp xã hội khi làm thêm, tiền du lịch tham quan của du học sinh số tiền gia đình họ chi ra để sang Pháp thăm con em kết hợp với tham quan, du lịch …) và các khoản chi của Nhà nước cho các cơ quan hành chính chuyên trách đón tiếp, quản lý du học sinh, các khoản hỗ trợ nhà ở, bảo hiểm y tế.

Nhưng nhìn sâu xa hơn, những đóng góp của du học sinh quốc tế đến Pháp học tập không chỉ thể hiện ở số lãi 1,35 tỉ, mà là những đóng góp tiềm năng, lâu dài về nguồn nhân lực có trình độ, chất lượng cao, suy cho cùng là cho nền kinh tế và danh tiếng của nước Pháp trên trường quốc tế, ngoài số ít là « sinh viên ma », lấy cớ du học để nhập cảnh vào Pháp rồi bỏ ngang chuyện học hành. Không phải vô cớ mà giáo sư Laurent Champaney, tổng giám đốc Đại học Mỹ thuật và Công nghệ quốc gia, trên mục thời luận trên báo Les Echos ngày 08/01/2024, nhấn mạnh là việc đào tạo các sinh viên nước ngoài trong hệ thống đại học « không phải là một hoạt động nhân đạo của nước Pháp », mà là điều « cần thiết cho sự năng động kinh tế » của đất nước. Nói cách khác, nước Pháp « hưởng lợi lớn » trong việc đào tạo các sinh viên này ngay trên lãnh thổ Pháp, nên thậm chí đó phải được xem là « một nghĩa vụ ».

« Kho nhân lực » có trình độ

Là người có 20 năm kinh nghiệm nghiên cứu và giảng dạy tại Pháp, trả lời RFI Tiếng việt ngày 17/01/2024, tiến sĩ vật lý, phó giáo sư Lại Ngọc Điệp, phụ trách chương trình Master quốc tế Monabiphot của ENS Paris-Saclay, ĐH Paris-Saclay, giải thích cụ thể nước Pháp được hưởng lợi thế nào từ giới du học sinh quốc tế :

« Với vai trò là một người giảng dạy, cũng đã từng học ở Pháp, theo quan sát trong 20 năm ở lại đây và làm việc thì tôi thấy là ở các cấp độ học, thì sinh viên nước ngoài ngày càng nhiều, đặc biệt là ở cấp độ thạc sĩ hoặc tiến sĩ. Có lẽ người Pháp hiện nay họ thấy là học lên cao rất lâu nhưng cuối cùng thì mức lương cũng không khác gì nhiều so với các cấp độ học thấp hơn. Không phải tất cả vì có những người đam mê nghiên cứu, thì họ vẫn học lên cao, nhưng hiện nay có rất đông người không có nhu cầu học lên cao như thế, nên cấp độ học thạc sĩ, tiến sĩ hiện nay được bù đắp bởi sinh viên nước ngoài.

Sinh viên nước ngoài hiện nay vào Pháp du học rất dễ. Tất nhiên cũng tùy theo lĩnh vực, nhưng tôi thấy trong nhiều lĩnh vực, họ rất dễ được nhận, nên sinh viên nước ngoài đến học thạc sĩ, tiến sĩ rất nhiều, và sau đấy họ ở lại xin việc cũng nhiều, bởi vì nhiều việc cần trình độ cao nhưng nhiều người Pháp không có nhu cầu học cao lên nữa, nên hiện giờ đang được người nước ngoài bù đắp. Ngay ở môi trường đại học, trong số đồng nghiệp của tôi, hỏi ra thì tôi thấy có nhiều người là Pháp, nhưng cũng rất nhiều người là nước ngoài.

Những người ở lại Pháp, khi đã được đào tạo bài bản, đều là những người có trình độ, có thể làm việc ở những môi trường khác nhau. Ở các trường đại học, nếu đến các phòng thí nghiệm thì thấy rất nhiều người nước ngoài, đến từ những nước thứ ba ở xa kiểu như Việt Nam, Trung Quốc, hay là những người đến từ các nước châu Âu. Rõ ràng là những người nước  đến đây học, ở lại và làm việc thì chắc chắn là đóng góp rất nhiều cho nước Pháp, cho khoa học, kinh tế, bởi vì có những người học xong thì làm ở các công ty, và đấy là một dạng nhập cư có chọn lọc rất tốt cho Pháp. Thực ra, người Pháp không nói ra điều đó nhưng đấy là một cách làm rất hay.

Còn những người sang học rồi không ở lại đây, thực ra họ cũng là những người có trình độ, được đào tạo bài bản, họ có thể về nước hoặc sang các nước khác. Về cơ bản, tôi vẫn cho là họ đang âm thầm đóng góp cho nước Pháp, bởi vì họ giống như một kiểu đại sứ của nước Pháp : họ từng sống ở nước Pháp, sau đó họ sang một môi trường mới, một nước khác, thì họ vẫn tiếp tục tạo mối liên hệ, cầu nối. Họ có thể quay lại hợp tác với các đối tác tại Pháp, hoặc nếu họ là giảng viên của các trường đại học tại nước ngoài, thì họ cũng tiếp tục truyền bá nền giáo dục, tư tưởng, điểm mạnh của nước Pháp, để những người tiếp theo lại tìm đến nước Pháp.

Cho nên, thực ra những người đã được đào tạo tại Pháp, thì dù có ở Pháp hay ra nước ngoài thì họ vẫn đóng góp và có ích cho nước Pháp. Tất nhiên mục đích cuối cùng cũng để phát triển lợi ích của chính họ, nhưng mà cũng là đóng góp cho nước Pháp ».

Những sinh viên Việt Nam sang Pháp du học và bằng cách này hay cách khác đóng góp cho nước Pháp không phải là hiếm. Sau khi hoàn thành khóa học, nhiều người ở lại và có chỗ đứng vững chắc trong thị thường lao động ngay tại Pháp, trong nhiều ngành nghề, dù là trong giới doanh nghiệp, các tổ chức xã hội, cơ quan nghiên cứu, bệnh viện, đại học hay ở các cơ quan quản lý …

Chẳng hạn, chị Trương Quỳnh Hoa, thanh tra tài chính của các tổ chức nghiên cứu trực thuộc bộ Đại học và Nghiên cứu của Pháp ; tiến sĩ Mỹ Dung Jusselme, giảng viên Đại học Paris Est Créteil, đơn vị nghiên cứu về nước, môi trường và hệ thống đô thị ; tiến sĩ Vũ Minh Ngọc, người Việt Nam duy nhất được trao giải thưởng tiến sĩ xuất sắc nhất châu Âu ngành địa vật liệu năm 2013, hiện phụ trách toàn bộ các dự án nghiên cứu về địa cơ học tại Viện Nghiên Cứu Chất Thải Hạt Nhân tại Pháp ...

Riêng trong ngành ngành xây dựng, ngày 18/01/2024, trả lời RFI Tiếng Việt, tiến sĩ Vũ Minh Ngọc cho biết thêm về những đóng góp của các du học sinh Việt Nam :

« Trong lĩnh vực xây dựng của mình có rất nhiều các bạn sinh viên nước ngoài theo học, ở các cấp độ khác nhau từ đại học, cao học, tiến sỹ và sau tiến sỹ. Riêng về sinh viên Việt Nam, với sự xuất hiện của các lớp đại học Pháp ngữ, chương trình AUF xuất hiện ở Việt Nam vào những năm 1990, và sau này là những chương trình đào tạo khác, chẳng hạn chương trình đào tạo kỹ sư chất lượng cao Việt - Pháp tại Việt Nam, thì đã thu hút được một lượng lớn sinh viên xuất sắc của Việt Nam sang Pháp học tập và ở lại Pháp. Các bạn đó sau khi học xong tại Pháp, thì hoặc tiếp tục nghiên cứu ở các trường Đại học, các viện nghiên cứu, hoặc làm việc tại các công ty xây dựng tại Pháp.

Thời gian trước, ở độ tuổi của mình, hầu hết các bạn sang Pháp học cấp độ sau đại học và sau đấy làm tiến sĩ. Chính vì thế, cũng có rất nhiều anh chị hiện nay đang làm giảng viên tại các trường Đại học lớn của Pháp, chẳng hạn như anh Nguyễn Vũ Hiệu, giáo viên trường đại học Paris-Est Créteil, anh Tăng Anh Minh tại đại học Cầu Đường Paris, anh Tô Quý Đông và anh Lê Quang Hưng tại đại học Gustave Eiffel, Hà Minh Cường tại đại học sư phạm Saclay … Như vậy là họ cũng làm cầu nối với các trường đại học của Việt Nam để các bạn sinh viên Việt Nam tìm hiểu và tiếp tục sang học các chương trình tại Pháp.

Một bộ phận sinh viên Việt Nam sau khi học tập ở Pháp thì  làm việc tại các tập đoàn xây dựng tại Pháp. Theo mình biết, tại tất cả các tập đoàn lớn về xây dựng tại Pháp, như Saint- Gobain, Vinci, Eiffage …, đều có rất nhiều người Việt Nam làm việc, thậm chí có những văn phòng toàn bộ là người Việt Nam. Những người Việt Nam mình làm việc trong những tập đoàn như thế này thì đóng góp rất lớn cho kinh tế của Pháp trong ngành xây dựng của mình ».

Tương tự như phó giáo sư Lại Ngọc Điệp, tiến sĩ Vũ Minh Ngọc cũng nhấn mạnh là không chỉ ở lại Pháp thì các du học sinh mới đóng góp cho nước Pháp :

« Các bạn sinh viên Việt Nam sau khi học tập ở Pháp mà có định hướng về Việt Nam thì có một bộ phận làm việc tại các trường Đại học, các viện nghiên cứu hoặc các cơ quan bộ ngành, còn hầu hết thì làm việc tại các công ty, trong đó có các chi nhánh của các tập đoàn và các công ty xây dựng của Pháp đặt tại Việt Nam.

Có rất nhiều người về làm việc tại các trường Đại học thì nắm những vị trí chủ chốt, thí dụ như thầy Hoàng Tùng, hiện là hiệu trưởng đại học Xây Dựng Hà Nội, hay anh Tống Ngọc Tú, trưởng ban chương trình đào tạo kỹ sư chất lượng cao Việt - Pháp tại đại học Xây Dựng Hà Nội. Khi làm việc ở những vị trí này thì họ lại mở rộng những mối quan hệ với các trường đại học ở Pháp. Việc mở rộng giao lưu học hỏi với các trường đại học ở Pháp thì tạo điều kiện cho các bạn Việt Nam có môi trường tìm hiểu và định hướng sang Pháp học tập và làm việc nhiều hơn, và cũng giúp các đơn vị bên Pháp có cơ hội trao đổi kinh nghiệm giảng dạy với các trường đại học Việt Nam và nhìn ra những dự án mới ở Việt Nam.

Còn các bạn quay về Việt Nam làm việc tại các công ty thì phần lớn cũng làm việc cho các tập đoàn của Pháp có trụ sở tại Việt Nam, mà hầu hết giám đốc của các chi nhánh này đều là người Việt Nam, nên có rất nhiều những công trình quan trọng của Pháp được thiết kế một phần hoặc toàn bộ tại các văn phòng tại Việt Nam ».

Du học sinh còn thiết tha ở lại Pháp ?

Do các du học sinh quốc tế có những đóng góp trực tiếp và gián tiếp rất lớn cho nước đón tiếp du học sinh, nên nhiều nước hiện đang lao vào cuộc chạy đua thu hút du học sinh, trong bối cảnh số lượng du học sinh trên toàn thế giới ngày càng tăng. Điều đáng ngại cho nước Pháp là dù vẫn nằm trong top các nước thu hút nhiều du học sinh nhất thế giới, dù số du học sinh nước ngoài đến Pháp vẫn tăng, nhưng do nhiều lý do, sức cạnh tranh của Pháp so với nhiều nước khác dường như đang có dấu hiệu sụt giảm. Riêng tại châu Âu, Pháp đã bị Đức « vượt mặt ».

Một điểm đáng lưu ý khác là nhiều du học sinh sau khóa học cũng không còn thiết tha ở lại Pháp lập nghiệp như trước đây, mà tìm đến những nơi mà họ đánh giá cao hơn. Phó giáo sư Lại Ngọc Điệp giải thích thêm :

« Liên quan đến xu hướng thì tôi cũng quan sát thấy là cách đây một thời gian thì xu hướng là người ta sang và ở lại nhiều, nhưng bây giờ cũng có những vấn đề nhất định khiến cho những người có trình độ, được đào tạo bài bản chưa chắc đã muốn ở lại nước Pháp. Gần đây Pháp cũng có nhiều vấn đề. Trước đây, người ta chọn Pháp vì kinh tế nước Pháp mạnh, điều kiện về tiền lương và cuộc sống tốt. Nước Pháp lại rất nhân văn, có chế độ hỗ trợ xã hội tốt. Nhưng đến bây giờ, vế nhân văn vẫn còn tồn tại, nhưng về kinh tế thì nước Pháp không còn mạnh như trước đây nữa. Những người sang du học và có trình độ thì người ta có thể có rất nhiều sự lựa chọn, có thể sang những nước mà vế nhân văn bắt đầu tốt rồi và kinh tế, tiền lương thì lại là rất tốt nếu so với Pháp.

Bây giờ, xu hướng tôi quan sát thấy là những người sang Pháp học thì không nhất thiết là họ muốn ở lại Pháp. Rất nhiều đồng nghiệp của tôi, sinh viên của tôi cũng nói thẳng là sẽ đi sang Singapore, hay Thụy Điển, hay là về Việt Nam, bởi vì ở Việt Nam bây giờ điều kiện cũng tốt hơn rất nhiều nếu chúng ta trình độ. Còn cũng tùy theo điều kiện gia đình và nhiều yếu tố khác thì người ta cũng phải cân nhắc xem ở lại đâu, nhưng mà chắc chắn bây giờ không còn là thời điểm mà mọi người sang học ở Pháp nhất thiết đều ở lại Pháp ».

Theo báo điện tử chính phủ Việt Nam ngày 14/11/2023, bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch quyết định đưa thêm 36 di sản vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, trong đó có nghề dệt đũi, xã Nam Cao, huyện Kiến Xương, tỉnh Thái Bình.

Nhắc đến làng lụa đũi Nam Cao thì không thể không nói tới tâm sức của Lương Thanh Hạnh, người sáng lập và điều hành công ty Hanhsilk, chủ nhiệm hợp tác xã lụa đũi Nam Cao. Lương Thanh Hạnh là người đã vực dậy làng nghề đang dần mai một, đưa lụa đũi Nam Cao trở lại thị trường, không chỉ trong nước mà đến cả những thị trường có tiếng là khó tính như châu Âu, cũng như đưa du khách phương xa tới với làng quê Thái Bình, để biết “quê hương 5 tấn” Thái Bình không chỉ nổi tiếng về lúa, mà còn có lụa, lụa đũi tơ tằm Nam Cao.

Để hiểu thêm về lụa đũi Nam Cao, về hành trình 10 năm vực dậy một làng nghề có tiếng, đã tồn tại 4 thế kỷ, nhưng từng có nguy cơ rơi vào quên lãng, ngày 22/12/2023, RFI Tiếng Việt đã phỏng vấn người sáng lập và điều hành công ty Hanhsilk, chủ nhiệm hợp tác xã lụa đũi Nam Cao.

RFI : Xin chào chị Lương Thanh Hạnh. Cơ duyên nào đưa chị đến với làng đũi Nam Cao để vực dậy làng nghề đang dần mai một ? 

Lương Thanh Hạnh : Tôi thấy lụa đũi tơ tằm của Nam Cao có sự khác biệt, thô nhưng không ráp, mang một đẳng cấp và nét đẹp riêng. Đẳng cấp là ở chỗ có thể may được những bộ vest nam, cà vạt nam sang trọng và những tác phẩm nghệ thuật mang tính ứng dụng, có thể trang trí nội thất, sofa. Các sản phẩm từ lụa đũi Nam Cao là tinh chất và mang một truyền thống và giá trị văn hóa của Việt Nam là thủ công, làng nghề.

Đến với làng nghề, đến với truyền thống của Việt Nam, đặc biệt là đũi Nam Cao, tôi thấy đó là nhân duyên và đam mê. Về nghệ nhân, khi mà tôi đến Nam Cao thì chỉ còn 3 hộ. Làng nghề gần như mai một, dù đã có hơn 400 năm tuổi, nhưng mà ở đâu đó tôi còn thấy niềm hy vọng ở các nghệ nhân, những người đang mong muốn vực dậy, cũng như muốn giữ nghề cho con cháu. Và nét lao động của người nghệ nhân kéo đũi, tay trong nước lạnh, dù một ngày chỉ kéo được 70 gram cho đến 100 gram, nhưng rất vui và hạnh phúc, là điều thôi thúc và nhân duyên đưa tôi đến.

Và tôi nghĩ rằng ở không những đũi Nam Cao, mà lụa tơ tằm Việt Nam rất đẹp và đa dạng, mang bản sắc của Việt Nam. Tại sao chúng ta không phát triển, mà chúng ta lại phải đi đâu đấy. Đó là di sản đấy, di sản văn hóa là những cái gì mà cha ông chúng ta để lại, làng nghề hơn 400 năm tuổi để lại cho con cháu và ra được những sản phẩm đặc sắc. Chính vì vậy mà sau 10 năm, từ 3 hộ, hiện tại làng đũi Nam Cao và hợp tác xã lụa đũi Nam Cao đã có hơn 200 hộ quay trở lại làm.

Để được thành di sản văn hóa vi vật thể, thì tôi nghĩ thứ nhất sản phẩm phải tinh chất, thứ hai đặc biệt có yếu tố con người và thứ ba là sản phẩm ra thị trường được sự đón nhận. Chúng tôi cũng rất là may mắn: sản phẩm của lụa đũi Nam Cao, những chiếc rèm, những bộ thời trang, những chiếc khăn hoặc quà tặng, được đông đảo các bạn ở năm châu rất thích. Từ thích thú và yêu mến như vậy mà chúng tôi cũng đón được rất là nhiều đoàn tour du lịch tới thăm làng đũi Nam Cao. Các khách du lịch đến từ Pháp, Ý, Mỹ, Úc, Hàn Quốc …

RFI : Vậy đối với chị, thì cái khó nhất để hồi sinh làng nghề là gì ?

Lương Thanh Hạnh : Cái khó nhất của làng đũi Nam Cao là về con người. Nếu không có con người, nhân sự, thì sẽ không có được sản phẩm. Và thứ hai là sự sáng tạo, thứ ba là về chất liệu. Phải cộng hưởng rất nhiều để làng nghề phát triển được, vì nếu chúng ta không làm 3 việc đó song song với nhau thì sẽ không thể phát triển được.

Theo tôi, cái khó khăn ở đũi Nam Cao là khi tôi đến thì làng nghề đang mai một. Thứ hai, tôi sinh ra và lớn lên tại một vùng quê khác chứ không phải ở tỉnh Thái Bình, và gia đình tôi không làm nghề tơ lụa, tôi cũng không được học thêu dệt, không được định hướng. Đó là những khó khăn về cá nhân, nhưng mà đối với tôi, dám nghĩ, dám làm, đương đầu với mọi khó khăn, thì sẽ có những trái ngọt đơm hoa kết trái, sau những mồ hôi nước mắt.

Nói đến lụa thì ai cũng biết, nhưng truyền thông về đũi thì rất là khó, thì mọi người không hiểu đũi là cái gì, đũi ra sao, nên chúng tôi cũng phải « người thực việc thực », đưa nghệ nhân đi khắp muôn nơi, đi khắp trong nước và quốc tế, tham dự những hội thảo, hội chợ để mọi người hiểu đũi là như thế nào, lụa tơ tằm sản xuất ra sao, và cần phải thời gian, chứ không phải ngay và luôn mà chúng ta có thể làm được.

RFI : Chị có thể giới thiệu thêm cho thính giả, độc giả của đài RFI tiếng Việt biết về hợp tác xã lụa đũi Nam Cao ? Làng nghề đã được khôi phục đến mức nào ?

Lương Thanh Hạnh : Làng nghề đũi Nam Cao đã hơn 400 năm, có 10 thôn và nghề xưa kia được 2 người phụ nữ ở một tỉnh khác đưa về. Thời xưa, sản phẩm đã xuất đi Pháp, đặc biệt là về may quần short nam.

Nhưng mà năm 2012, do sóng thần Phuket Thái Lan, làng nghề đã bị mai một, vì ngày đấy chỉ xuất khẩu sang Lào và Thái Lan. Sản phẩm thô, không phải sản phẩm tinh, mà không biết bán cho ai, sản phẩm để làm gì, chỉ dệt thành tấm thôi, và cũng không biết khách hàng là ai. Các cai chỉ biết mua và bán, chỉ cần lợi nhuận, vì vậy mà không có sự tồn tại và phát triển làng nghề.

Năm 2012, Hanhsilk đã về, cùng bà con phục dựng làng nghề, đến năm 2016 thì thành lập hợp tác xã lụa đũi Nam Cao tại Kiến Xương, Thái Bình. Làng nghề, hợp tác xã từ 3 hộ năm 2012, sau đấy lên khoảng 15 hộ năm 2016 và đến thời điểm hiện tại thì cả làng đã có đã có hơn 200 hộ, không những của hợp tác xã mà nhiều con em của làng nghề đi từ phương xa về. Năm 2023 cũng có 2-3 hộ kinh doanh cá thể đã quay trở lại làm. Chúng tôi thấy rất là vui, đấy là điều đặc biệt nhất.

Trong quá trình làm, không phải đơn giản để từ 3 hộ lên thành 200 hộ như vậy. Chúng tôi cũng gặp nhiều khó khăn, sản phẩm ngày đấy chưa có đầu ra, không biết bán cho ai, thị trường là gì, thì chúng tôi phải đi tìm thị trường, chúng tôi phải ra mẫu mã thiết kế và đặc biệt, chúng tôi cũng phải trấn an và cùng bà con phát triển làng nghề. Có lúc thăng, lúc trầm. Người ta chỉ nói đến lụa chứ không ai nghe nói đến đũi, thì người ta chỉ biết đến linen. Chúng tôi cũng phải đi truyền thông và định hướng thị trường rất nhiều và đến nay đũi Nam Cao mới được mọi người biết đến nhiều hơn.

RFI : Khách hàng mua lụa đũi Nam Cao chủ yếu là khách quốc tế hay là khách trong nước, và hợp tác xã có xuất khẩu nhiều hàng sang Pháp hay không ?

Lương Thanh Hạnh : Từ năm 2012, 2016 đến nay, lượng sản phẩm xuất khẩu của chúng tôi khá là lớn, được khách hàng nước ngoài ưa chuộng khá là nhiều. Chính thì vẫn là xuất khẩu đi Pháp, đi Đức, Úc, Mỹ. Những thị trường châu Âu, châu Úc là những thị trường khá là khó tính, nhưng mà đổi lại với sản phẩm lụa đũi tơ tằm, đó là những giá trị và họ hiểu giá trị thủ công hơn. Sản phẩm của chúng tôi rất được đón nhận ở châu Âu.

Còn ở Việt Nam thì sau Covid, mọi người đã quay trở lại với sản phẩm tự nhiên, sản phẩm của chúng tôi cũng được đón nhận khá là nhiều, làm quà tặng cho chính phủ, làm quà tặng cho các doanh nghiệp, và cũng là một trong những sản phẩm được xuất ra nước ngoài. Chúng tôi cũng rất là may mắn khi năm 2023 đã đón khoảng 60 đoàn ở nước ngoài đến Việt Nam và đặc biệt là đến thăm hợp tác xã lụa đũi Nam Cao.

Tôi cũng nhớ nhất là hãng xe ô tô nổi tiếng Porsche đã đến Việt Nam và thăm hai nhà máy, thứ nhất là nhà máy ô tô của VinFast và thứ hai đã đến thăm xưởng sản xuất và nghe câu chuyện văn hóa của chúng tôi. Giám đốc điều hành của 30 quốc gia trên thế giới đã quy tụ về đây. Ngoài ra là những đoàn khách phụ nữ, các đoàn châu Âu, mọi người đến với mong muốn để học hỏi cái mà chúng tôi đã làm ra, giá trị văn hóa và cũng như là phát triển về xã hội cho những người phụ nữ thu nhập thấp, những người khôi phục làng nghề và phát triển cộng đồng, cũng như sản phẩm tự nhiên.

RFI :Không chỉ sản xuất, hợp tác xã của chị còn phát triển về du lịch làng nghề. Theo chị, đâu là điểm hấp dẫn nhất đối với du khách khi đến làng nghề Nam Cao ?

Lương Thanh Hạnh : Thật sự về chiến lược của tôi thì từ ngày từ đầu về làng lụa đũi Năm Cao, tôi cũng thấy rằng là tại sao chúng ta không phát triển nó trở thành du lịchbởi vì văn hóa gắn liền với du lịch, văn hóa càng lâu, làng nghề càng nhiều tuổi thì càng là nền tảng, giá trị về di sản phi vật thể.

Chúng tôi cũng rất là may mắn khi bạn bè ở nước ngoài đã giới thiệu các đoàn đi liên tiếp, chúng tôi đã đón được nhiều lượt khách khách quốc tế đến làng đũi Nam Cao. Thực sự làng đũi Nam Cao đã chạm được vào trái tim rất nhiều người. Người ta không nghĩ rằng tại một làng quê thanh bình, ở một nơi như Thái Bình chúng ta đang còn những làng nghề như vậy. Nhắc đến Thái Bình, người ta chỉ nhắc đến lúa và không nghĩ rằng Thái Bình còn có lụa.

Các nghệ nhân cảm thấy rất là vui và hạnh phúc vì làm nghề mấy trăm năm rồi mà chưa từng đón khách nước ngoài như vậy. Mọi người vui lắm. Trong khi đấy thì khách hàng, những người khác nước ngoài đi du lịch thì cảm thấy đây là một cuộc sống tự nhiên hàng ngày của các nghệ nhân và lần đầu tiên họ được nhìn thấy con tằm nhả tơ ra sao, lá dâu tằm để cho tằm ăn như thế nào, và để kéo ra một sản phẩm, một chiếc khăn, một chiếc áo hay một mảnh vải, thì rất là cầu kỳ và vất vả ra sao, tại sao lụa đũi tơ tằm lại đắt như vậy. Và họ hiểu giá trị nhân văn mang lại cho xã hội là rất nhiều.

Các khách hàng ăn tại làng nghề, do chính tay các nghệ nhân đã nấu, đó là tình yêu thực sự của những người nghệ nhân, những món ăn dân dã, như là bát canh cua, cái nem, nem cuốn, những món ăn cực kỳ đồng quê. Đối với người dân quê mình thì cảm thấy bình thường nhưng khách nước ngoài họ thấy rất là ngon. Có những khách đã phản hồi là chưa bao giờ ăn món ngon và hạnh phúc đến như vậy. Hành trình đi thăm làng quê rất thanh bình, và mọi người hiểu rằng là đó là những điều hạnh phúc. Có nhiều trải nghiệm cũng khá là vui cho du khách.

RFI : Vậy theo chị thì cái khó đối với làng đũi Nam Cao về du lịch là gì ?

Lương Thanh Hạnh : Tôi nghĩ cái khó của làng đũi Nam Cao hiện tại là công nghiệp, công nghệ càng phát triển, thì làng nghề cũng không còn được những nhà cổ như ngày xưa, vì đô thị hóa và tấc đất tấc vàng. Chính vì vậy, cần phải có một không gian để cho các nghệ nhân thực sự sống với nghề, phát triển nghề, và quan trọng nhất là làm sao để thúc đẩy được cái giá trị gia tăng, mang lại cái nguồn thu nhập cao để thế hệ trẻ quay trở lại làng nghề làm, nếu không thì làng nghề cũng sẽ mai một rất nhiều.

RFI : Đâu là những tác động xã hội đối với bà con khi mà chị khôi phục làng nghề, khi mà chị phát triển về du lịch như vậy ?

Lương Thanh Hạnh : Tôi nhìn thấy mọi người, các nghệ nhân và xã tin làng nghề sẽ quay trở lại. Thứ hai là mọi người cảm thấy rất tự hào. Có những cụ 70-80 tuổi, cái nghề kéo đũi, các cụ có thể làm hàng ngày, dù tiền cũng không phải là giá trị lớn, nhưng các cụ cảm thấy làng mình có giá trị, mình vẫn mang được nguồn tiền về, vẫn có tiền cho cuộc sống của mình. Và tiếp theo, khách đến thì người dân được nâng cao nhận thức văn hóa, được hiểu biết, biết khách Ý như thế nào, khách Pháp ra sao, rồi họ nói chuyện như thế nào.

Và đặc biệt là chúng tôi tạo được động lực : Nếu mà ngày xưa khi làng nghề mà chưa có khách du lịch đến tận nơi, thì các nghệ nhân bảo « đấy là cái nghề nghèo hèn, cái nghề bần tiện, cái nghề mà trong xã hội không ai làm nữa, chúng tôi không đi làm được ở công ty, không có sức khỏe, thì mới ngồi làm, chứ nếu mà có sức khỏe thì chúng tôi đã đi làm những việc kia hết rồi ». Nhưng khi mà khách đến thì các bác các cụ tự hào là « chúng tôi mang lại công ăn việc làm, chúng tôi hạnh phúc hơn và đặc biệt, chúng tôi muốn gìn giữ cái văn hóa cho con cháu đời sau ».

Và còn hạnh phúc hơn nữa khi các bà, các gia đình thay vì phải lên thành phố để đi mưu sinh, thì ngay tức khắc tại quê hương, họ không phải đi đâu xa cũng có một nghề và làm việc.

RFI :Chị đã thành công trong việc giúp cho làng nghề lụa đũi Nam Cao được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể của Việt Nam. Vậy chị có ý định, có những dự án tương tự phục dựng lại các làng nghề khác hay không ?

Lương Thanh Hạnh : Ngay từ lúc đầu tôi làm là bằng tâm huyết, bằng tình yêu từ con số 0. Và 10 năm đã có những trải nghiệm, những mất mát, những đau buồn, những mồ hôi, xương máu, nhưng đổi lại, tôi cảm thấy rất là hạnh phúc, và tôi cũng nhìn thấy dù chưa phải là thành công như mong đợi, như các ngành nghề khác, nhưng tôi cảm thấy đó là có những chuyển biến và chúng tôi học được nhiều bài học mà 10 năm tôi đã đúc kết.

Những cái mà tôi đã làm được ở làng đũi Nam Cao thì mong muốn là sẽ lan tỏa và đưa đi các vùng miền. Các làng nghề đang bị mai một, đang bị mất mát, và đang rất muốn khôi phục thì tôi cũng sẽ dùng sức để giúp, dùng những cái gì mà tôi đã được học, học từ đời, học từ những nghệ nhân, học từ thương trường, để sẽ làm một quy trình và trao cho các làng nghề khác của Việt Nam.

Và tôi muốn rằng đất nước chúng ta, không những làng đũi Nam Cao, mà có thể rất nhiều, hàng nghìn làng nghề của Việt Nam chúng ta sẽ sống lại, và chúng ta tự hào về văn hóa của Việt Nam mình, và chúng ta cũng đẩy mạnh để mang đi ra nước ngoài, mang ra thế giới, bán được sản phẩm, và đưa ngoại tệ về Việt Nam, cũng như chúng ta không phải đi làm lụng ở nước ngoài nữa, và chúng ta chỉ cần ở Việt Nam chúng ta cũng tạo ra sản phẩm. Đó là những giá trị tôi rất muốn trao đi, ngay lúc này và trong những năm tới.

RFI Tiếng Việt chân thành cảm ơn chị Lương Thanh Hạnh đã tham gia chương trình!

Tuy chính phủ đã ra một số biện pháp nhằm xoa dịu cơn phẫn nộ của giới nông dân, phong trào biểu tình vẫn tiếp diễn khắp nước Pháp từ nhiều ngày qua. Họ phong tỏa các trục lộ, đổ phân bón, rác thải trước các cơ quan hành chính, yêu cầu chính phủ có biện pháp cụ thể hơn để giải quyết tình trạng lạm phát, thu nhập thấp, hay cạnh tranh không công bằng với nông sản nhập khẩu… Không chỉ ở Pháp mà nông dân nhiều nước châu Âu cũng có hành động tương tự.

Tại Paris, cuộc huy động lực lượng của nông dân được so sánh với một chiến dịch quân sự, gọi là “chiến dịch bao vây Paris”. Hàng trăm nông dân đã lái xe kéo, máy gặt, dựng rào chặn nhiều tuyến đường cao tốc dẫn vào thủ đô Pháp từ thứ Hai. Bộ trưởng Nội Vụ Pháp Gérald Darmanin đã huy động khoảng 15 000 cảnh sát và hiến binh, ra lệnh “bố trí phòng thủ”quan trọng để bảo vệ thủ đô và các sân bay. Vào cuối tuần vừa qua, ngày 28/01, một số xe bọc thép được điều đến xung quanh khu chợ đầu mối nông sản Rungis ở vùng Paris để bảo đảm an ninh, vì đây được cho là đích đến của nhiều nông dân trên khắp nước Pháp.

Một số người biểu tình đã chuẩn bị nước uống và thức ăn, dựng lều cạnh rào chắn đường, để chuẩn bị cho “một cuộc chiến dài”, nếu chính phủ Pháp không nhượng bộ. Tại Longvilliers, hình ảnh từ hãng tin Reuters cho thấy những người biểu tình lái xe kéo, chở các kiện rơm, rạ chặn cả hai chiều của đường cao tốc A1, buộc các phương tiện giao thông phải chuyển hướng. Robert Fremy, một nông dân có mặt tại đây trả lời hãng tin Reuters: “Chúng tôi đang đợi và trong lúc chờ thủ tướng  ra quyết định mới, chúng tôi chặn đường cao tốc A1. Chúng tôi muốn gây áp lực với ông Attal và hy vọng rằng hành động của chúng tôi sẽ buộc thủ tướng phải nhanh chóng ra những quyết định có lợi cho nông dân.”

Nếu như cuộc huy động “bao vây Paris” cho đến nay vẫn chưa có các vụ đụng độ bạo lực, mà chỉ có một số lốp xe và các kiện rạ bị đốt cháy, thì nhiều vụ hỏa hoạn, cháy nổ xảy ra tại nhiều khu vực khác ở Pháp. Tại Agen, phía tây nam nước Pháp, hôm 24/01, nông dân đã phun phân vào sở cảnh sát, đốt lốp xe, rơm rạ và rác thải nông nghiệp trước tòa nhà hành chính. Một nhà hàng của chuỗi thức ăn nhanh McDonald đã bị rải cỏ khô, một siêu thị của chuỗi Leclerc đã bị làm cho sập một góc mái. Các hành động phá hoại tương tự cũng xảy ra ở nhiều tỉnh thành khác như Bordeaux, Montpellier hay Narbonne. Vào tuần trước, khoảng 400 km đường cao tốc A7 và A9 ở miền nam nước Pháp đã bị chặn.

Thu nhập không đủ sống

Bà Mathilde Hignet, đảng viên Nước Pháp Bất Khuất, trước khi trở thành nghị sĩ Quốc Hội vào năm 2022, từng làm nông nghiệp ở vùng Bretagne. Trả lời RFI Pháp ngữ, bà Hignet cho rằng một trong những lý do chính dẫn đến phong trào phản kháng, bày tỏ bất bình của giới nông dân hiện nay là do thu nhập thấp, không đủ để chi trả cuộc sống : “Ngày nay, cứ mỗi tuần có khoảng 200 nông trại biến mất, (bị bỏ hoang, không còn ai làm việc). Trong 10 năm nữa, tôi cho rằng một nửa số nông dân hiện nay sẽ nghỉ hưu và cũng sẽ có những người bỏ nghề, bởi vì họ không thể sống đàng hoàng với công việc của họ. Chúng ta không thể để các nông dân làm việc vất vả nhiều giờ trong ngày nhưng đến cuối tháng chỉ kiếm được 500 euro.”

Theo một báo cáo của IFOP, thu nhập trung bình của một hộ gia đình nông dân là 52.400 euro mỗi năm, nhưng chỉ khoảng một phần ba là đến từ hoạt động nông nghiệp, tức là khoảng 17 700 euro. Phần lớn thu nhập của họ đến từ các hoạt động khác, có thể là từ tài sản của vợ hoặc chồng, hoặc dưới dạng tiền thuê nhà. Khoảng 18 % trong số họ sống dưới ngưỡng nghèo đói. Những người chăn nuôi gia súc có thu nhập thấp nhất.

Trong bối cảnh lạm phát, giá nguyên liệu, chi phí sản xuất tăng cao, luật Egalim, vốn được đưa ra nhằm bảo đảm thu nhập cố định cho nông dân và người chăn nuôi tại Pháp, lại không được tuân thủ. Các công ty phân phối bán lẻ bị cáo buộc lách luật để ép giá nông dân, bán nông sản với giá rẻ.

Ông Jérôme Despey, phó chủ tịch Liên đoàn quốc gia và Nghiệp đoàn nông dân Pháp (FNSEA), trên France Info, nhận định rằng “các chi phí tăng hơn 20 % nhưng giá bán sản phẩm của nông dân chúng tôi lại không tăng mà thậm chí còn giảm”.Ông bày tỏ bất bình: “Giá nông sản luôn thấp và như hiện nay là không thể chấp nhận được ! Mọi người muốn chúng tôi làm thế nào để nuôi sống người dân Pháp bằng những sản phẩm chất lượng tốt, nhưng chúng tôi lại phải chịu khoản đầu tư lớn.”

Cân bằng giữa mục tiêu sinh thái và phát triển nông nghiệp ? 

Nhiều nông dân cũng không hài lòng với chính sách nông nghiệp chung châu Âu (CAP), được đưa ra vào năm 2023, yêu cầu các trang trại có diện tích hơn 10 ha phải “bỏ hoang” 4% đất. Nghị Viện Châu Âu muốn tiến xa hơn, đưa con số này lên 10% vào năm 2030.

Đọc thêm : Chính Sách Nông Nghiệp Chung Châu Âu: Cội nguồn khủng hoảng nông nghiệp Pháp

Nông dân Pháp coi điều này là một gánh nặng, làm mất đi thu nhập, vì như vậy khả năng nuôi trồng, sản xuất của họ sẽ bị giảm. Cô Stéphanie Flament, một trong những nông dân tham gia biểu tình, chặn đường cao tốc ở ngoại ô Paris trả lời hãng tin AP : “Chúng tôi bị bắt buộc phải bỏ hoang một số diện tích làm nông nghiệp, nhưng chúng tôi lại được yêu cầu sản xuất nhiều hơn. Làm sao chúng tôi có thể sản xuất nhiều hơn nếu chúng tôi có ít diện tích đất trồng hơn. Thêm vào đó, chúng tôi cũng không được phép sử dụng một số sản phẩm hóa học, thuốc trừ sâu… Tôi cho rằng có quá nhiều điều bó buộc và chúng tôi  không thể sản xuất đủ để đáp ứng nhu cầu”.

Lệnh cấm sử dụng một số loại thuốc trừ sâu và thuốc diệt cỏ mà Liên Hiệp Châu Âu quy định trong khuôn khổ Thỏa thuận xanh “Green Deal” cũng là một trong những lý do khiến nông dân phẫn nộ. Pháp đã dự tính giảm một nửa việc sử dụng thuốc trừ sâu từ nay đến năm 2030 để đảm bảo mục tiêu sinh thái. Năm 2023, cựu thủ tướng Pháp đã lập ra danh sách 75 hoạt chất hóa học bị cấm sử dụng trong những năm tới, nhưng không đưa ra sản phẩm thay thế dùng trong nông nghiệp. Ví dụ, lệnh cấm sử dụng thuốc trừ sâu chống bọ rệp (neonicotinoids) trong củ cải đường đã khiến nhiều nông dân bối rối, vì như vậy không còn sản phẩm thay thế nào khác để diệt bọ, đảm bảo cây sinh trưởng tốt.

Ngoài ra, các quy định đối với các nông sản của Pháp và châu Âu được cho là quá chặt chẽ và quá nhiều tiêu chuẩn cần phải tuân thủ. Nghiệp đoàn nông dân Pháp lên án sự cạnh tranh không công bằng từ các nước khác, chưa kể đến thoả thuận tự do thương mại mà châu Âu đang thảo luận để tạo điều kiện thuận lợi cho việc nhập thêm nhiều thịt bò từ Brazil hay Achentina.

Vào năm 2022, Bruxelles đã tạm ngưng thu thuế quan đối với sản phẩm nhập từ Ukraina vào khối và quy định này được gia hạn đến tháng 06/2024. Theo một báo cáo được BFM trích dẫn, số lượng gà nhập khẩu từ Ukraina vào Liên Âu đã tăng gấp đôi trong 6 tháng đầu năm 2023. Mặc dù không có căn cứ cụ thể, nhưng nhiều cáo buộc được đưa ra lên án các sản phẩm của Ukraina tràn ngập, “đe doạ nông dân châu Âu”.

Ông Jean-Baptiste Benoit, tham gia biểu tình, chặn đường cao tốc ở Jossigny, phía nam Paris, cách Disneyland khoảng 15 km, lên án các sản phẩm nông nghiệp từ Ukraina : “Củ cải đường của Ukraina đã xâm nhập vào thị trường Pháp, hiện chưa nhiều, nhưng vào năm sau có thể lên đến 700 000 tấn. Chắc chắn là điều này sẽ tác động đến thị trường Pháp. Ở Ukraina, họ không phải tuân thủ tiêu chuẩn của châu Âu. Họ vẫn được phép sử dụng một số loại chất hóa học mà châu Âu đã cấm. Họ không phải trả các chi phí xã hội như chúng tôi. Dĩ nhiên là sản phẩm của họ sẽ rẻ hơn của chúng tôi”.

Theo AFP, nông dân Pháp cũng phải trả thêm 47 triệu euro mỗi năm cho việc tiêu thụ nước, bên cạnh các thủ tục hành chính phức tạp khiến họ rơi vào cảnh tiến thoái lưỡng nan. Hôm 30/01, thủ tướng Pháp Gabriel Attal thông báo trước Quốc Hội “sẽ giải tỏa gói trợ giúp tài chính khẩn cấp cho nông dân”, trong khuôn khổ chính sách nông nghiệp chung Châu Âu (PAC), tuy nhiên biện pháp này được cho là chưa đủ để giải quyết các vấn đề và nông dân khẳng định sẽ tiếp tục phong trào biểu tình. 

Tỷ lệ nông dân tự tử cao hơn các nghề khác

Còn tại vùng Haute Garonne, miền nam nước Pháp, hàng trăm nông dân chặn đường cao tốc A64 từ ngày 16/01. Đài France 3 cho biết một số người treo hình nộm để “nhắc nhớ mọi người về số nông dân tự tử đáng lo ngại”. Theo cơ quan bảo hiểm trong ngành nông nghiệp của Pháp, Mutuelle sociale agricole (MSA), nông dân có nguy cơ tự sát cao hơn những người làm nghề khác. Vào năm 2016, MSA cho biết 529 người mua bảo hiểm của MSA đã tự sát. Làm nông nghiệp là một nghề được cho là bị cô lập về địa lý cũng như tinh thần. Michel Bini, một nông dân vùng Gers, nhận định với France 3 : “Một số nông dân không thể trả tiền ăn căng tin cho con họ. Một số khác thì bị mất đi người thân bạn đời…Lúc đó, phải đối mặt với nhiều thứ cùng lúc là điều không thể”. Ông Bini cho biết cũng đã từng có ý định tự tử khi phải đối mặt với khoản nợ an sinh xã hội lên đến 30.000 euro vào năm 2017. Dù ông đã được cứu  kịp thời và vượt qua được nghịch cảnh, nhưng cảm giác bất an dường như vẫn chưa biến mất.

Không chỉ tại riêng Pháp, cơn thịnh nộ của giới nông dân cũng bùng nổ khắp châu Âu trong những tháng gần đây. Hôm thứ Hai, 29/01, để ủng hộ hành động bao vây Paris, các nông dân đã chặn một tuyến đường chính dẫn vào thủ đô Bruxelles của Bỉ và cảng Hamburg ở Đức. Tại Berlin, cách nay 2 tuần, nông dân lái máy kéo từ khắp nước Đức tập trung tại trung tâm thủ đô, gần Brandenurg, chặn lối vào Quốc Hội, để bày tỏ phẫn nộ trước kế hoạch của chính phủ loại bỏ trợ cấp giá nhiên liệu.

Chỉ còn nửa năm nữa là đến ngày khai mạc Thế Vận Hội Mùa Hè Paris 2024, một sự kiện quốc tế huy động đông đảo giới thể thao và du khách đến từ khắp thế giới, nước Pháp lại một lần nữa được nhắc nhở về tình trạng an ninh xuống cấp, nạn phạm tội trong cuộc sống hàng ngày gia tăng.

Về an ninh, trật tự, năm 2023 đã khép lại nhưng nhiều người vẫn không quên  làn sóng bạo lực bùng phát hồi mùa hè sau cái chết của thiếu niên Nahel 16 tuổi ở ngoại ô Paris, bị cảnh sát bắn chết khi kiểm tra giao thông, hay gần đây hơn là vụ một thanh niên nhập cư theo Hồi Giáo cực đoan sát hại một giáo viên ngay trước trường học ở Arras, miền bắc, gây rúng động công luận và khiến chính quyền Pháp quyết tâm đẩy mạnh trục xuất những người nhập cư bị xem là có nguy cơ gây phương hại cho an ninh của Pháp.

Ngày 10/01/2024, báo Le Figaro dẫn báo cáo của SSMSI, Cơ quan thống kê của bộ Nội Vụ Pháp, về tình hình bạo lực và mất an ninh trên toàn quốc trong cả năm 2023. Cho dù một số hành vi như đánh cắp, sử dụng chất gây nghiện, cố ý đập phá, phá hoại, đã giảm hoặc ở mức ổn định, đa phần chỉ số bạo lực, phạm tội vẫn ở mức cao và có xu hướng tăng so với năm trước, cho dù đây mới chỉ là số các vụ đã được nạn nhân khai báo và hồ sơ được tư pháp ghi nhận. Trên thực tế, số vụ tấn công bạo lực, gây mất an ninh có thể còn cao hơn nhiều, bởi vì nhiều nạn nhân không khai báo khi bị tấn công, trộm cắp …

Đáng lưu ý là số vụ bạo lực tình dục đã tăng 7% (gần 88.000 vụ, trung bình 240 vụ/ngày), số vụ giết người ( 1003 vụ), lừa đảo (hơn 475.000 vụ) đều tăng 6%. Một kỷ lục mà SSMSI, Cơ quan thống kê của bộ Nội Vụ Pháp, ghi nhận đó là số vụ hành hung trên đường phố, cố ý gây thương tích cho người khác lên đến hơn 361.000 vụ, trung bình mỗi ngày xảy ra 1.000 vụ hành hung ngoài phạm vi gia đình. So với năm 2017, số vụ hành hung trên đường phố, cố ý gây thương tích trong năm 2023 đã tăng đến 63%, cho dù chính quyền của tổng thống Macron đã hứa và trên thực tế cũng đã có các biện pháp tăng cường an ninh.

Tờ báo thiên hữu nhận định sự gia tăng ngày càng rõ của nhiều chỉ số phạm tội trong những năm gần đây cho thấy xu hướng bùng nổ bạo lực xã hội tại Pháp. Le Figaro trích dẫn nhà tội phạm học Alain Bauer ghi nhận số vụ giết người tăng gần 30% tính từ năm 2014 trở lại đây, trong khi số vụ giết người không thành tăng liên tục trong năm những gần đây, cho thấy xu hướng « tầm thường hóa » các hành vi nghiêm trọng nhất. Theo chuyên gia Alain Bauer, sự quay trở lại xu hướng bạo lực nhắm vào thân thể người khác « đã bị phớt lờ hay xem nhẹ trong suốt thời gian dài ».

Thành thị hay nông thôn đều không thoát khỏi bạo lực

Các số liệu mới của Cơ quan thống kê của bộ Nội Vụ Pháp như vậy cũng khẳng định điều mà cựu giám đốc cảnh sát quốc gia, Frédéric Péchenard nhận định với đài CNEWS ngày 28/12 năm ngoái : « Số liệu về tình trạng phạm tội tại Pháp không được khả quan, và đó là điều đáng ngại về tình hình xã hội chúng ta ». Trước đó nữa, ngày 27/11, trong bài thời luận trên báo Le Point, Eric Delbecque, chuyên gia về an ninh nội địa, đã lo ngại « Pháp có nguy cơ trở thành một nước mất an ninh thường trực »,và« trong năm 2023, an ninh dường như không còn là điểm làm nên sự khác biệt giữa nông thôn và thành thị ».

Cho dù bản chất và mức độ phạm tội có thể khác nhau một chút tùy theo mật độ dân cư, nhưng sự mất an ninh không phải bây giờ mới bùng ra ở nông thôn, mà đã lan rộng ở vùng nông thôn từ nhiều năm nay.Nếu như trước đây, mất an ninh thường được xem là đặc thù của các thành phố lớn thì theo thời gian, bạo lực đã len lỏi đến mọi đô thị quy mô trung bình, những thị trấn nhỏ, các hành vi phạm tội mọi mức độ tăng ở khắp nơi.

Quả thực, chẳng hạn theo một điều tra do báo Le Figaro tiến hành và công bố hồi giữa năm 2023 về thực trạng hành hung và cố ý gây thương tích tại 400  thành phố với dân số 20.000-100.000 người, có những thành phố ghi nhận số vụ hành hung ngoài đường phố hoặc trong trường học tăng gấp 2 (Guéret, tỉnh Creuse), gấp 3 (Lannemezan ở Hautes-Pyrénés), thậm chí gấp 4 lần (Le Cateau-Cambrésis, miền bắc) chỉ sau 6 năm.

Điều đáng lo ngại là, theo thị trưởng thành phố Cannes David Lisnard,chủ tịch Hiệp hội các thị trưởng Pháp (AMF), được Le Figaro trích dẫn, trong số 35.000 thành phố, thị trấn, xã của Pháp, chỉ 10% có lực lượng cảnh sát. Điều đó có nghĩa là có đến 90% không có đội ngũ cảnh sát riêng, mà phải trông chờ vào lực lượng hiến binh trong tỉnh.

Paris trước Thế Vận Hội

Riêng tại Paris, do bối cảnh tăng cường an ninh chuẩn bị cho Thế Vận Hội Mùa Hè 2024, tình hình có dấu hiệu khả quan hơn một chút, theo cảnh sát trưởng Paris. Chẳng hạn, từ ngày 15/06/2023, quanh khu vực tháp Eiffel, biểu tượng của Paris, vốn thu hút rất nhiều du khách quốc tế, kèm theo đó là nạn lừa đảo, trộm cắp, móc túi, một kế hoạch tăng cường an ninh đã được triển khai, mỗi ngày có 100-200 cảnh sát được huy động tuần tra bổ sung. Nhờ thế, theo trang tin của đài France 3 ngày 21/12/2023, tại khu vực này, số vụ xâm phạm nhắm vào tài sản và người đã giảm lần lượt 50% và 30%.

Phát biểu với các dân biểu vùng Ile-de-France ( Paris và vùng phụ cận ), quan chức Nhà nước phụ trách an ninh của Paris, Laurent Nunez, phát biểu : « Tình hình an ninh tại Paris đang được cải thiện, nhất là tại các khu du lịch quanh tháp Eiffel và trong các phương tiện giao thông đường sắt, hai lĩnh vực được đặt dưới sự giám sát cao độ trước Thế Vận Hội 2024 (…) Nạn tội phạm đã giảm từ khi tôi được điều về Paris (tức là từ tháng 07/2022). Sự giảm bớt này đã được duy trì trong năm 2023, nhất là về các hành vi xâm hại tài sản và thân thể người khác (…) Dĩ nhiên vẫn có những vụ nghiêm trọng xảy ra. Nhưng những vụ đó không thể làm xấu đi thành tích của các cảnh sát tại khu vực này ».

Và cho dù « vẫn còn một vài lo ngại về nạn đột nhập vào nhà ăn trộm »,theo người đứng đầu cảnh sát Paris, nói chung các hành vi phạm pháp khác đều đã giảm. Cũng để chuẩn bị cho Thế Vận Hội, ông Nunez bảo đảm muộn nhất là đến mùa xuân sẽ tăng cường thêm lực lượng cảnh sát « để loại trừ hoàn toàn việc bán hàng rong trái phép nơi công cộng, những trò cờ bạc bịp trên đường phố và các hoạt động phạm pháp khác » trước khi khai mạc Olympic.  

Cũng theo Le Figaro ngày 14/01/2024, nạn giật đồ trong các phương tiện giao thông trong năm 2023 đã giảm gần 21%, còn tại các khu vực « ưu tiên » tuần tra an ninh, nạn xâm hại tàn sản của người khác đã giảm đến 30% so với năm 2022. Điều này cho thấy « sự hiện diện được trông thấy rõ và mang tính răn đe »của lực lượng an ninh đã phát huy tác dụng. Vì thế, ngày 13/01, Sở cảnh sát Paris thông báo trong thời gian diễn ra Thế Vận Hội, mỗi ngày cảnh sát sẽ tuần tra 700 lượt tại các bến tàu xe và phương tiện giao thông công cộng, thay vì 125 lượt tuần tra/ngày như hiện nay.

Di dân và nạn phạm tội

Lâu nay, nhiều người thường than phiền tình trạng mất an ninh của Pháp gia tăng là do nạn di dân bất hợp pháp gây ra. Thực tế số liệu ra sao ? Ngày 04/12/2023, đài CNEWS của Pháp cho biết ban Cảnh sát - Tư pháp của đài đã điều tra về mối liên hệ giữa di dân và nạn tội phạm, để xem tỉ lệ trộm cắp do người nhập cư thực hiện là bao nhiêu, trong khi theo số liệu chính thức của chính phủ thì 8% dân số tại Pháp là người nước ngoài.

Dựa trên các vụ trộm cắp mà nạn nhân đã khai báo, 35% số vụ đánh cắp không dùng vũ khí là do người nước ngoài gây ra và trong số đó, 36% thủ phạm là trẻ vị thành niên. Tổng cộng, trong 30% số vụ, thủ phạm là người mang quốc tịch của một nước châu Phi. Liên quan đến nạn ăn cắp không dùng vũ lực và nạn lấy trộm đồ trong xe hơi, lần lượt 33% và 34% là do di dân gây ra và trong số đó đều xấp xỉ ¼ là trẻ vị thành niên và ¼ là người châu Phi. Về tệ nạn đột nhập vào nhà riêng để lấy trộm, 41% thủ phạm là người nhập cư.

Tăng cường lực lượng hiến binh cho các vùng nông thôn

Sức ép về an ninh đối với chính quyền Macron ngày càng gia tăng vì khi tranh cử tổng thống, ông Macron đều hứa sẽ có những cải thiện về an ninh. Sau 6 năm rưỡi tổng thống Macron cầm quyền, vấn đề an ninh tại Pháp vẫn chưa có những cải thiện rõ nét, cho dù chính phủ cũng đã có nhiều nỗ lực tăng cường lực lượng cảnh sát và hiến binh.

Riêng về nông thôn, theo France 24 hồi tháng 10/2023, chính tổng thống cũng đã thừa nhận tình trạng« ở khắp nơi »người dân đều có« cảm giác bị bỏ rơi », trong khi « nạn phạm pháp tồn tại »ở các vùng này và « có nhiều thay đổi về thể thức trong những năm qua ». Các lực lượng an ninh « dù đạt được kết quả trong việc đối phó với một số loại hình phạm tội, nhưng vẫn chưa dự kiến được tại khu vực nông thôn ».

Để đáp ứng nhu cầu bảo đảm an ninh tại các vùng nông thôn và ven đô, phát biểu trước báo giới, tổng thống Emmanuel Macron đã thông báo thành lập bổ sung 238 đội hiến binh từ nay đến năm 2027, nhiều hơn so với con số 200 mà ông từng hứa khi tranh cử tổng thống nhiệm kỳ 2 năm 2022.

Theo kế hoạch tái đầu tư mà ông Macron xem là « mang tính lịch sử » vào lực lượng hiến binh, 238 đội hiến binh sẽ được phân bổ đến từng tỉnh và lãnh thổ hải ngoại, trong đó 93 đội hiến binh trú đóng tại địa điểm cố định và 145 đội « cơ động », có thể di chuyển giữa các vùng nông thôn, ven đô, tùy hoàn cảnh. Để lập 238 đội mới, lực lượng sẽ được bổ sung 2.100 hiến binh, trong khuôn khổ chương trình bổ sung 8.500 vị trí trong lực lượng an ninh cho đến cuối nhiệm kỳ tổng thống thứ hai của ông Macron vào năm 2027.

An ninh cũng được xem là một thách thức lớn đối với vị tân thủ tướng trẻ Gabriel Attal. Ngày 10/01/2024, chỉ một hôm sau khi được bổ nhiệm và chính thức nhậm chức, trong chuyến công tác thứ hai trên cương vị tân thủ tướng, ông Gabriel Attal đã cùng bộ trưởng Nội Vụ Gérald Darmanin đến thăm sở cảnh sát Ermont-Eaubonne (Val-d'Oise), ngoại ô Paris. Trước các cảnh sát, tân thủ tướng phát biểu :

« Tại Ermont, cũng như khắp mọi nơi ở Pháp, người dân Pháp khao khát trật tự và sự yên ổn. Và tôi xin được nói điều này, chúng ta không có an ninh nếu không có cảnh sát. Đó là một thông điệp rất rõ ràng mà tôi đã đến tận đây để tái khẳng định. Tôi cũng muốn nhắc lại về sự đầu tư quan trọng đã được thực hiện trong những năm qua nhờ bộ trưởng Nội Vụ Gérald Darmanin, và gần đây là với đạo luật định hướng và quy hoạch của bộ Nội Vụ, cho phép chúng ta tuyển dụng các đơn vị an ninh tính từ năm 2017.

Tôi không thể tưởng tượng ra nổi những xã hội không có trật tự và kỷ cương, luật lệ. Tôi tin rằng người dân Pháp đang chờ đợi chúng ta tiếp tục nỗ lực tuyệt đối này để bảo đảm an ninh cho họ, vốn dĩ là một trong những điều kiện để người dân đất nước chúng ta tận hưởng tự do và thể hiện lòng bác ái ».

Chuyến thăm có thể được xem là biểu tượng cho thấy sự quan tâm mà tân chính phủ Pháp dành cho lĩnh vực an ninh để làm an lòng dân, trong bối cảnh mà theo cuộc điều tra Viện IPSOS công bố hồi tháng 09/2023 về tâm trạng của dân Pháp và những lo lắng cho tương lai, trong số những điều khiến dân Pháp bận tâm nhất, có tình trạng vô ý thức công dân và nạn phạm tội (32%) so với tỉ lệ lần lượt 40%, 37% về khả năng mua sắm, sức khỏe và môi trường. Còn khi được hỏi điều gì khiến dân Pháp nói chung lo lắng nhất cho đất nước, 38% số người được hỏi cho rằng đó là vấn đề về an ninh, tội phạm, trên cả sức mua, hay môi trường (34 và 29%).

Chúng ta hãy cùng chờ xem kết quả từ các hành động cụ thể của tân chính phủ Pháp, dưới sự điều hành của vị thủ tướng trẻ đã từng được đánh giá cao nhờ mạnh tay trong việc duy trì an ninh tại các trường học khi làm bộ trưởng Giáo Dục Pháp, như nghiêm cấm áo choàng Hồi Giáo trong trường học, kỷ luật các học sinh phá rối phút mặc niệm thầy giáo bị khủng bố sát hại, chống nạn học sinh bắt nạt nhau …

Trong năm 2023, số trẻ em sinh ra tại Pháp đã giảm đến 6,6% và tỷ lệ sinh đẻ đã giảm xuống còn 1,64 trẻ/phụ nữ, mức thấp nhất từ một thế kỷ qua. Điều này đã khiến chính phủ Pháp quan ngại, nên phải đưa ra thêm các đãi ngộ về chế độ thai sản, nhằm khuyến khích sinh đẻ, trong bối cảnh ngày càng có nhiều người không muốn sinh con. 

Theo báo cáo hàng năm của Viện Thống Kê và Nghiên Cứu Kinh Tế Quốc gia Pháp (INSEE), được công bố vào ngày 16/01 vừa qua, khoảng 700 000 trẻ được sinh ra ở Pháp trong năm 2023. Tỷ lệ này thấp hơn 6,6 % so với năm 2022 và thấp hơn gần 20 % so với năm 2010. Trong một cuộc họp báo cùng ngày, tổng thống Pháp Emmanuel Macron đã bày tỏ quan ngại, đề cập đến việc “tái trang bị ý thức và đạo đức công dân” về dân số Pháp, đồng thời đề ra một chính sách đãi ngộ nghỉ thai sản mới, thay thế chính sách hiện nay, nhằm khuyến khích các cặp trẻ sinh con. Hiện giờ số tiền hỗ trợ cho bố mẹ nghỉ việckhi sinh con là 428,71 euro/tháng. Tổng thống Pháp, dù không nói cụ thể,  hứa hẹn sẽ tăng trợ cấp này và có thể cho phép cả bố và mẹ đều được nghỉ thai sản để chăm sóc con nếu họ muốn.  

Thông báo của tổng thống Pháp một mặt dấy lên lo ngại về khủng hoảng dân số ở Pháp, mặt khác nhận được những phản ứng trái chiều từ giới chính trị. Trên mạng xã hội X, chủ tịch khối nghị sĩ đảng cánh hữu Những Người Cộng Hòa tại Thượng Viện Bruno Retailleau bày tỏ phẫn nộ, cho rằng “điều này sẽ làm trầm trọng hơn tình trạng thiếu dịch vụ trông trẻ”. Dân biểu Hạ Viện thuộc đảng Xanh Sandra Regol thì lên án mong muốn quản lý cả “bụng của phụ nữ”. 

Pháp đã lo lắng về tình hình dân số từ thế kỷ 19

Trả lời RFI Tiếng Việt, nhà xã hội học, nhân khẩu học Catherine Scornet cho rằng “gia đình cũng như quyết định sinh con đến từ lựa chọn cá nhân, nhưng luôn được coi là một vấn đề công, của Nhà nước, dù ở Pháp hay Việt Nam. Thông báo của tổng thống Pháp chỉ rõ điều này : Những quyết định cá nhân, sinh ít con hơn hoặc không sinh con tác động đến tương lai của xã hội, đất nước”.

Thế nhưng, “nỗi lo lắng về dân số” không phải là mới mẻ tại Pháp. “Ngay từ thế kỷ 19, nước Pháp đã đặt những câu hỏi về việc tỷ lệ sinh giảm. Các chính sách khuyến khích sinh sản cũng đã được đưa ra. Ví dụ một điều luật 31/07/1920 cấm tất cả các hoạt động tuyên truyền về phá thai, khiến phụ nữ Pháp không được làm chủ cơ thể cũng như về quyết định sinh con. Sau đó, họ phải đợi đến luật Lucien Neuwirth được thông qua vào năm 1967, hợp pháp hóa các biện pháp tránh thai và luật Simone Veil năm 1975 hợp pháp hóa quyền phá thai.” 

Nhiều giải thích được đưa ra về tỷ lệ sinh giảm tại Pháp. Báo cáo của INSEE chỉ ra rằng số lượng phụ nữ trong độ tuổi sinh sản cũng đã giảm trong 30 năm qua, “từ năm 1995 đến năm 2023, số phụ nữ trong độ tuổi từ 20 đến 40 đã giảm 8,5%”. Hơn nữa, phụ nữ ngày càng sinh con muộn hơn. Năm 2023 cũng như 2022, độ tuổi trung bình của phụ nữ Pháp khi bắt đầu làm mẹ là 31 tuổi, trong khi vào năm 1960 là 24 tuổi.  

Ngoài ra, theo một báo cáo của chính phủ Pháp vào năm 2022, cứ 4 cặp thì có một cặp không thể có con tự nhiên sau 12 tháng, điều này tương ứng với định nghĩa vô sinh của Tổ Chức Y Tế Thế Giới. Tại Pháp, nếu như có 3,3 triệu người mắc chứng vô sinh và tìm cách chữa trị, hoặc thụ thai nhân tạo, thì cũng có nhiều người lựa chọn không sinh con.  

Một thăm dò của Viện nghiên cứu ý kiến và marketing (IFOP) của Pháp, chỉ ra rằng 13 % phụ nữ Pháp từ 15 tuổi trở lên không muốn có con, tỷ lệ này là 31 % đối với những phụ nữ trong độ tuổi sinh sản (18-49). Thêm vào đó, nếu như ý tưởng thành lập “gia đình đông con” (từ 3 con trở lên), từng được coi là lý tưởng đối với gần 50 % phụ nữ vào năm 2006, thì hiện nay, chỉ 32 % phụ nữ Pháp theo quan điểm này.   

Giám đốc ban chính trị của IFOP François Kraus cho rằng “những quan điểm này được thấy rõ tại những người ủng hộ nữ quyền, nhà hoạt động sinh thái hoặc ở những phụ nữ không tin vào hình mẫu cặp đôi một nam một nữ. Chúng tôi cho rằng mong muốn không lập gia đình là minh chứng về việc ngày càng có nhiều phụ nữ muốn thoát khỏi nghĩa vụ làm cha mẹ, hoặc nói rộng hơn là thoát khỏi khuôn mẫu, gắn phụ nữ với việc làm mẹ”  

Đồng tác giả của nghiên cứu “Desire for a Child - Duty to Have a Child” The Price of Procreation, tạm dịch là "Mong muốn có con hay trách nhiệm phải sinh con : Cái giá của sinh đẻ", nhà xã hội học Charlotte Debest cho rằng tỷ lệ sinh ở Pháp sẽ có xu hướng giảm trong vài năm nữa nhưng, điều này không đáng lo ngại lắm. Dân số Pháp năm 2023 vẫn tăng 0,3 %, hơn 68 triệu người vào đầu năm 2024 và có thể sẽ tiếp tục tăng nhẹ trong vài năm nữa. Nhưng để lý giải tình trạng tỷ lệ sinh giảm, nhiều người không muốn có con, bà cho rằng “có thể là vì dân Pháp mất niềm tin, không rõ tương lai ra sao, tình hình kinh tế, khủng hoảng nhà ở, việc làm, môi trường, …và nhiều lý do khác khiến nhiều người không muốn sinh con sớm hoặc quyết định không sinh con.” 

Xã hội bất ổn khiến mọi người không muốn sinh con

Về phần mình, giảng viên về xã hội học và nhân khẩu học tại đại học Aix-Marseille, bà Catherine Scornet thì đề cập đến tính chất cá nhân hóa ngày càng được phổ biến rộng rãi, “quyết định của cá nhân quan trọng hơn quyết định của một nhóm hay một tập thể” và được thể hiện qua việc lựa chọn có cuộc sống riêng, vượt qua quan điểm cuộc sống gia đình.  

Bà giải thích : “Hiện nay, Pháp đang phải đối mặt với sự đa dạng về sở thích và các chuẩn mực xã hội khác nhau. Có những người muốn sống với nhau như một cặp vợ chồng hoặc không, tức là có quan hệ nhưng không kết hôn, không sống chung hoặc không có con. Đây là bối cảnh của chủ nghĩa hậu hiện đại, Postmodernisme, tức là tất cả các sở thích đều mang tính chính đáng. Việc có con hoặc không có con đều là lựa chọn chính đáng. Tôi cho rằng đây là một thay đổi quan trọng để lý giải tại sao nhiều người không muốn sinh con. Hơn nữa, khi phụ nữ ngày càng có trình độ học vấn cao, thỏa mãn với công việc và có nhiều thú vui trong cuộc sống, nhiều người sẽ hướng đến một cuộc sống tự do hơn, được đánh giá cao hơn là thiên chức làm mẹ. 

Trong bối cảnh tình hình kinh tế không ổn định, khó tiếp cận việc làm, nhà ở, lạm phát tăng cao tại nhiều nơi, cũng như cuộc chiến ở Ukraina hay Trung Đông, hay tình trạng nóng lên toàn cầu, “dù có hơi xa vời”, nhưng theo bà Scornet,…, tất cả điều này tạo nên một bầu không khí “bất ổn, không chắc chắn về tương lai”, khiến nhiều người không muốn lập gia đình hay có con. 

Hậu quả đối với kinh tế và xã hội

Tại châu Âu, Pháp vẫn là trong tình thế thuận lợi hơn so với các nước khác đang phải đối mặt với tình trạng dân số giảm và già hóa dân số. Tỷ lệ sinh ở Pháp đã giảm năm 2023 xuống còn 1,64 trẻ, nhưng vẫn là tỷ lệ cao nhất ở châu Âu. Tỷ lệ này chỉ khoảng 1,2 hoặc 1,3 trẻ ở các nước láng giềng Ý hay Tây Ban Nha. Điều đáng quan ngại hiện nay đó là tỷ lệ tăng dân số tự nhiên có xu hướng giảm, tức là sự chênh lệch giữa tỷ lệ sinh và tỷ lệ tử. Hiện tỷ lệ sinh ở Pháp vẫn cao hơn tỷ lệ tử, nhưng trong năm 2023, số người tử vong giảm so với năm 2022.

Nhà xã hội - nhân khẩu học Catherine Scornet nói thêm :“Có khả năng cao là trong tương lai, dân số Pháp không chỉ bị già hóa, mà còn phải xét đến tình trạng những người được sinh ra trong thời baby-boom, đó là những thế hệ chiếm số đông trong dân số Pháp, được sinh ra sau Đệ Nhị Thế Chiến. Khoảng 20 năm nữa, họ sẽ khoảng 80 đến 100 tuổi, tức là ở độ tuổi mà tỷ lệ tử vong cao. Như vậy, có khả năng tỷ lệ tử sẽ cao hơn tỷ lệ sinh và trong trường hợp này tỷ lệ tăng dân số tự nhiên sẽ giảm, dân số sẽ già hóa, nếu như không được bù lại từ dân số di cư đến Pháp về lâu dài. Đó là dự báo của INSEE từ nay đến năm 2044. Khi dân số Pháp giảm, tỷ lệ sinh giảm, thì sẽ có những hậu quả về kinh tế và xã hội”. Các hậu quả đó có thể thấy rõ trong thị trường lao động, thiếu nhân công, hay trong thị trường bất động sản, nhu cầu nhà ở sẽ giảm, chưa kể đến các phúc lợi xã hội. 

Về phần mình, nhà xã hội học Charlotte Debest cho rằng có một nghịch lý là trong lúc thông tin về tình trạng “quá tải dân số toàn cầu được đưa ra, thì mỗi nước lại lo lắng về tình trạng sụt giảm dân số”. “Việc đưa ra lời kêu gọi hãy sinh con đi là hoàn hoàn không hiệu quả”, bà Debest nhận xét. Thay vào đó, cần phải có các biện pháp cụ thể, ví dụ như đối với Pháp là các chính sách thu hút nhập cư, các biện pháp hỗ trợ sinh đẻ rõ ràng hơn, các hỗ trợ về dịch vụ giữ trẻ, để khuyến khích phụ nữ tự chủ, vẫn có thể đi làm sau khi sinh con. Ngoài ra còn có vấn đề nam nữ bình quyền, cũng như chia sẻ việc nhà, việc chăm sóc con cái trong các cặp.” 

Không chỉ ở Pháp hay châu Âu, mà nhiều nước ở châu Á như Trung Quốc, Hàn Quốc, hay Việt Nam đã đưa ra nhiều biện pháp hỗ trợ các cặp sinh con. Nhưng các chính sách hỗ trợ về mặt tài chính thường chỉ là bề nổi, và khó có thể ngăn cản được tình trạng dân số giảm. Hầu hết các nhà nhân khẩu học cho rằng yếu tố then chốt để thúc đẩy mọi người sinh con đó là tạo ra cân bằng giữa thế giới việc làm và cuộc sống gia đình. Các chính sách hỗ trợ tài chính vào thời điểm sinh con không hẳn là hiệu quả, bởi vì việc có con sẽ kéo theo những chi phí, cũng như nuôi dưỡng về lâu về dài. 

Năm 2023 không phải năm đầu tiên trình độ toán học của học sinh Pháp ở các cấp học được ghi nhận là ở mức thấp trong các bảng xếp hạng quốc tế như TIMSS, PISA. Thế nhưng, một lần nữa kết quả bài thi đánh giá quốc tế PISA mà Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OCDE) công bố hôm 05/12/2023 cho thấy trình độ toán của học sinh Pháp đang « sụt giảm ở mức lịch sử », kèm theo đó là « nỗi sợ học toán » của học sinh.

Theo kết quả bảng xếp hạng PISA 2022 về môn toán dành cho 29 triệu học sinh ở lứa tuổi 15 tại 81 quốc gia, dẫn đầu bảng xếp hạng là các nước châu Á : Singapour, Macao, Đài Loan, Hồng Kông, Nhật Bản và Hàn Quốc. Bốn nước tiếp theo trong Top 10 là Estonia, Thụy Sỹ, Canada và Hà Lan. Kết quả đáng lo ngại của nước Pháp thể hiện không chỉ ở việc sụt hạng so với chính mình trong bảng xếp hạng trước đây, mà còn so với các nước khác. Những kết quả đáng lo ngại đó khiến bộ trưởng Giáo Dục Quốc Gia và Thanh Niên Pháp lúc đó là Gabriel Attal phải công bố loạt biện pháp « Choc des savoirs », nhằm cải thiện việc dạy học, nâng cao trình độ cho học sinh các cấp, nhất là về môn toán học.

Thực ra, theo trang tin của đài Europe 1 ngày 04/12/2023, từ 30 năm trở lại đây, trình độ toán của học sinh Pháp ngày càng kém đi. Theo kết quả bảng xếp hạng TIMSS 2019 - nghiên cứu quốc tế về toán học và khoa học - được công bố ngày 08/12/2020, học sinh Pháp « đội sổ » trong Liên Hiệp Châu Âu và chỉ hơn được Chilê trong số các nước thuộc Tổ Chức Hợp Tác Và Phát Triển Kinh Tế OCDE. Năm 2019, kết quả toán của học sinh Pháp giảm 46 điểm so với năm 1995, tương đương với trình độ 1 năm học toán.

Đến năm học 2023-2024, riêng từ tháng 09 đến tháng 12/2023, cũng đã có nhiều kết quả đánh giá, báo cáo đáng lo ngại về trình độ toán của học sinh Pháp. Chẳng hạn, theo bài kiểm tra quốc gia đầu năm học, trình độ toán học của học sinh cấp 2 sụt giảm, gây thất vọng. Đối với bộ trưởng Attal, thậm chí trình độ toán của học sinh lớp 8 là « đáng lo ».

Đến đầu tháng 10, báo Le Monde cho biết Hội đồng khoa học về giáo dục quốc gia báo động trình độ toán của học sinh đầu lớp 6, chẳng hạn về phân số và số thập phân, trong khi có đến 21% thời gian học cấp 1 tại Pháp là dành cho môn toán, so với tỉ lệ trung bình 16% trong tổ chức OCDE.

Đến đầu tháng 12/2023, kết quả bài thi đánh giá quốc tế năm 2022 dành cho lứa tuổi 15 (PISA) mà Tổ chức Hợp tác và Phát triển kinh tế (OCDE) công bố càng khẳng định điều mà lâu nay giới chức Pháp và nhất bộ Giáo Dục Pháp lo ngại. Dù đã có nhiều biện pháp được đưa ra nhưng dường như kết quả vẫn chưa cải thiện, thậm chí còn bị xem là « tụt hạng ở mức chưa từng có », « rơi tự do », « đáng báo động » …    

Để hiểu thêm về tình hình học toán của học sinh Pháp, RFI Việt ngữ ngày 28/12/2023 có cuộc phỏng vấn cô Bùi Thị Thu Cúc, giáo viên toán trường cấp 2 Anne Frank, thành phố Antony, ngoại ô Paris.

RFI : Từ vài năm nay, chủ đề về trình độ học toán của học sinh Pháp vẫn được nhắc đến nhiều. Theo nhiều kết quả xếp hạng các năm, trình độ toán của học sinh Pháp dường như không được khả quan cho lắm. Chị có thể cho biết về tình hình cụ thể, theo bảng xếp hạng gần đây nhất ?

GV. Bùi Thị Thu Cúc : Theo bảng xếp hạng gần đây nhất, PISA 2022, về trình độ toán của học sinh Pháp tầm 15 tuổi và được chọn một cách ngẫu nhiên từ các trường, rồi từ các tầng lớp xã hội khác nhau, điểm trung bình của học sinh Pháp năm nay về môn toán là 474 điểm, giảm đi 21 điểm so với kết quả trung bình của năm 2018.

Từ năm 2006 cho đến nay, kết quả trung bình của PISA đã giảm đi rồi, nhưng mà tương đối ổn định, riêng năm nay, kết quả sụt giảm rất nhiều như vậy làm cho giới chức và chính quyền rất  lo lắng và cũng đặt ra nhiều kế hoạch.

Cũng phải nói thêm là so với kết quả trung bình của OCDE thì nói chung là giảm, nhưng điểm trung bình của học sinh Pháp giảm rất nhiều. Và ngoài ra thì tỉ lệ học sinh đạt kết quả cao của Pháp đã giảm dần từ năm 2003 cho đến giờ, năm 2003 là khoảng 15%, còn hiện giờ thì khoảng 7%. Còn tỉ lệ học sinh gặp khó khăn trong môn toán cũng đã tăng lên từ năm 2003 đến nay, trước đây là khoảng 17% trong số những học sinh được tham gia PISA và tăng lên thành 29% trong năm 2002.

RFI : Vậy theo chị, học sinh cấp học nào tại Pháp có nhiều khó khăn nhất trong việc học toán và đâu là lý do chính khiến cho học sinh Pháp gặp khó khăn trong việc học toán ?

GV. Bùi Thị Thu Cúc : Theo tôi, những cái khó khăn của học sinh Pháp trong học toán đã bắt đầu từ bậc tiểu học, bởi vì học sinh không nắm rõ được bốn phép toán cơ bản. Có những bài kiểm tra quốc gia vào đầu cấp hai cho thấy là đến khoảng 40% học sinh tiểu học Pháp gặp khó khăn về môn toán, và những khó khăn đấy tiếp tục kéo dài trong những năm cấp 2 và lên đến cấp 3 nữa.

Có lẽ khó khăn nhất là ở cấp 2. Ở cấp tiểu học, các bài toán chưa phức tạp, nhưng bắt đầu vào cấp 2, khi tiếp cận với những khái niệm trừu tượng hơn về toán và đến lúc đó thì do không thành thạo tính toán, cho nên lên đến cấp 2 là các em bắt đầu gặp rất nhiều khó khăn và đó là cấp học mà học sinh gặp nhiều khó khăn nhất.

Trình độ toán thấp từ cấp 1 là một lý do. Tiếp theo là học sinh thiếu niềm đam mê, thiếu sự yêu thích trong việc học toán, và thậm chí là một số học sinh còn sợ môn toán, điều này cản trở học sinh học tốt môn toán.

Tiếp theo nữa, tôi nghĩ là một phần là do học sinh không thích, thấy khó hiểu, thành ra đến khi ngồi học thì mất tập trung, nên những khó khăn đó càng tiếp tục cản trở việc tiếp thu của học sinh. Và như thực tế tôi thấy là thời gian để quản lý, xử lý các việc xảy ra trong lớp chiếm nhiều thời gian hơn là việc thực sự dậy học. Tất nhiên là tùy vào môi trường, nhưng trong những môi trường có cả những học sinh yếu và những học sinh tốt thì việc quản lý lớp mất nhiều thời gian, rất nhiều thời gian trong tổng số thời gian trong tiết học, như vậy là thời gian thực sự học bị giảm đi.

Thêm một điều nữa là, ví dụ như là bảng xếp hạng PISA thường sẽ hỏi về cách sử dụng toán, trong những vấn đề thực tế. Đầu tiên mình phải biết mô hình hóa một vấn đề thực tế thành một bài toán. Rồi sau đấy mình sẽ dùng toán để giải quyết bài toán mà mình vừa mới đặt ra, và từ đó thì mình dịch kết quả toán đó trở lại để trả lời cho câu hỏi, vấn đề thực tế ban đầu. Nhưng đối với học sinh cuối cấp 2 của Pháp thì đây vẫn còn là một vấn đề rất là khó, nên khi bị hỏi về những chỗ đó thì tôi nghĩ là kết quả không được khả quan.

RFI : Từ vài năm nay, chính phủ Pháp có những biện pháp gì để cải thiện trình độ giáo viên và việc dậy - học toán ở các trường?

GV. Bùi Thị Thu Cúc : Kết quả không khả quán về trình độ toán của học sinh thì đã được nhắc đến rất nhiều trong cái bản báo cáo gọi là “21 biện pháp để nâng cao việc dậy - học toán”. Bản báo cáo này được viết bởi nhà toán học Cédric Villani và tổng thanh tra giáo dục Charles Torossian, trong đó có nhắc đến việc phải chú trọng vào việc nâng cao đào tạo giáo viên tiểu học. Ngoài ra thì về phương pháp giảng dậy, ví dụ như là ngay từ cấp nhỏ thì học sinh đã phải hiểu ý nghĩa của phép toán, rồi việc tính toán phải trở thành phản xạ trong đầu, kiểu như được tự động hóa trong đầu, nhắc đến là phải bật ra ngay. Cái khó của học sinh là nhiều khi nhìn một phép toán không biết làm thế nào, giống như là chân tay, đầu óc tê liệt, nên phải tạo ra được cái hứng thú niềm vui cho học sinh, rồi phải gắn với những hoạt động thực tiễn để làm cho học sinh có thể hiểu được tốt hơn những ý nghĩa của những phép toán.

Thêm vào nữa là chú trọng vào phép tính nhẩm. Tôi nhận thấy khả năng tính toán nhẩm của học sinh Pháp rất là kém, nên phải chú trọng vào các phép tính nhẩm, làm sao để nó trở thành tự động trong đầu của học sinh. Từ đó thì việc tính toán đó mới có thể phục vụ giải quyết những bài toán sau này.

RFI : Vậy theo chị thì những biện pháp nói trên của bộ Giáo Dục Pháp có hiệu quả hay không? Việc dạy và học toán trong những năm qua có được cải thiện nhiều không ?

GV. Bùi Thị Thu Cúc : Theo tôi thì tất nhiên là thời gian triển khai mới được có vài năm thì cũng khó mà nhìn thấy ngay ra được kết quả. Và hiện giờ thì rõ ràng chúng ta thấy là trình độ học toán của học sinh Pháp còn đang còn thụt lùi đi, tất nhiên cũng do tác động của Covid và nhiều thứ khác. Vả lại, theo tôi, những biện pháp đó chưa phải là những biện pháp gốc rễ để giải quyết được vấn đề, cho nên tôi chưa thấy sự cải thiện đáng kể.

Chương trình cải cách « Choc des savoirs » 

Để thúc đẩy việc cải thiện trình độ và giúp học sinh được học theo chương trình phù hợp hơn với lực học, chương trình cải cách « Choc des savoirs » của bộ trưởng Gabriel Attal (mới được bổ nhiệm làm thủ tướng ngày 09/01/2024) chính thức được triển khai từ đầu năm học 2024-2025 và chia thành nhiều chặng. Bài phát biểu ngày 05/12 của bộ trưởng trước Hạ Viện được Hạ Viện Pháp phát trên tài khoản YouTube của kênh truyền hình LCP (La chaine parlementaire), kênh truyền hình của Hạ Viện Pháp. Riêng về môn toán, bộ trưởng Giáo Dục Pháp Attal lưu ý :

« Một quốc gia hùng mạnh là một quốc gia toán học và chúng ta không thể hài lòng khi thấy trình độ toán học của học sinh được ghi nhận trong kết quả xếp hạng PISA đã suy giảm nghiêm trọng. Tôi đã công bố rất cụ thể một số biện pháp nhằm vực dậy trình độ toán cho học sinh Pháp, bắt đầu từ cấp tiểu học với các sách giáo khoa môn toán được chứng nhận đạt chuẩn chất lượng với các bài học về khoa học và thực hành. Loại sách giáo khoa này sẽ được cung cấp cho tất cả các trường tiểu học, ít nhất đối với lớp 1 và lớp 2-3. Đó là ở bậc đầu tiên.

Thứ hai là lập các các nhóm học theo trình độ ở trường cấp 2 để có thể thành công trong việc giúp tất cả học sinh tiến bộ, bởi vì sự chênh lệch trình độ quá mức trong các lớp học như hiện nay khiến một số học sinh không thể tiếp thu tốt, đồng thời cản trở sự phát triển của các học sinh khác. Chúng ta sẽ lập các nhóm học sinh theo trình độ toán học của các em.

Và cuối cùng, liên quan đến cấp trường trung học, cùng với Carole Grandjean, thứ trưởng đặc trách giáo dục và đào tạo nghề nghiệp, trực tiếp dưới quyền bộ trưởng bộ Giáo Dục Quốc Gia Và Thanh Niên (Ministre déléguée auprès du ministre de l'Éducation nationale et de la Jeunesse, chargée de l'Enseignement et de la Formation professionnels), chúng tôi sẽ tăng số giờ học môn toán cho học sinh lớp 12 ở khối học chuyên nghề, tổ chức dạy học toán và tiếng Pháp theo nhóm nhỏ cho học sinh lớp 10 và 11 khối chuyên nghề.

Và cuối cùng, tôi thực hiện mong muốn theo đó nước Pháp từ nay sẽ áp dụng phương pháp dạy toán của Singapore. Quả thực, phương pháp này đã được chứng minh ở 70 nước xung quanh chúng ta, được xây dựng và được lấy cảm hứng, có khởi nguồn từ chính nước Pháp và Ferdinand Buisson (nhà triết học, sư phạm và chính trị gia), người đã khẳng định rằng trước tiến chúng ta phải bắt đầu với cái cụ thể, sau đó mới hình dung ra cái trừu tượng.

Chúng ta sẽ dần dần áp dụng phương pháp này kể từ tháng 09 tới (09/2024) đối với khối lớp 1-2 và sẽ lập một kỳ thi tốt nghiệp sớm về môn toán vào cuối năm học lớp 11 cho tất cả học sinh. Hiện giờ chúng ta mới chỉ có kỳ thi tốt nghiệp sớm môn tiếng Pháp ​​cho tất cả học sinh vào cuối năm học lớp 11, bởi vì chúng ta coi việc thông thạo môn học tiếng Pháp là nền móng cho nền tảng văn hóa chung của học sinh. Nhưng tôi cũng khẳng định là nền tảng văn hóa chung của chúng ta cũng gồm cả khoa học, thế nên từ nay trở đi toàn thể học sinh cuối năm học lớp 11 sẽ phải trải qua kỳ thi tốt nghiệp sớm về môn toán ​​nhằm nâng cao yêu cầu về trình độ toán của chúng ta ».