مشیریه: نامه‌ی تاریخ و حقوق

وجودِ عیب و نقیصه در یکی از طرفین ازدواج می‌تواند برای طرف دیگر که از این عیب ضرر می کند حق فسخ ایجاد کند. قانون مدنی تعریفی از عیب ارائه نکرده است. اما قانونگذار عیوب موجب فسخ نکاح را تک‌تک شمرده است.

این عیوب که از نگاهِ قانون‌گذار جنبه‌ی انحصاری و محدود دارد، در سه ماده‌ی ۱۱۲۱ و ۱۱۲۲ و ۱۱۲۳ قانون مدنی شناسایی و تعریف شده است. از میان عیوبی که قانون مدنی برشمرده است و آنها را می‌توان به سه دسته‌ی: عیوب مشترک، عیوب اختصاصی مرد و عیوب اختصاصی زن تقسیم نمود. در این قسمت این عیوب را به‌طور مفصل بررسی می‌کنیم.

فَسْخْ در حقوق به‌معنای برهم زدن و شکستن ازدواج است به‌طوری‌که همه‌چیز بی کم و زیاد به وضعیت و کیفیتی که پیش از عقد داشته برگردد. فسخ در واقع اختیاری که یک طرف عقد و یا هردو طرف دارد تا با توسل به آن ازدواج را بهم بزند. در این قسمت به معرفی فسخ نکاح در حقوق ایران می‌پردازیم.

در این قسمت، به بررسی پیامدهای مالی طلاق می‌پردازیم و مواردی چون اجرت‌المثل و نِحله را بررسی می‌کنیم. بدین ترتیب مباحث مربوط به طلاق را در این فصل به پایان می‌رسانیم.

در این قسمت، ابتدا به چرایی و چیستی عِده می‌پردازیم و خواهیم دید قانون مدنی در این خصوص چه قواعد و مقرراتی را وضع کرده است. سپس به پیامدهای مالی طلاق را بررسی خواهیم کرد. زیرا علاوه بر پیامدهای غیرمالی طلاق که رابطه‌ی احساسی، خانوادگی و جنسی زن و شوهر را پایان می‌دهد، طلاق باعث پیامدهای مالی برای زن و مرد خواهد شد.

قاضی در حکم صاده در خصوص طلاق باید پیامدها و وضعیتِ رابطه‌ی مالیِ زن و مرد را مشخص کند. این پیامدها عبارت‌اند از: جهیزیه، مَهریه  و نفقه، تنصیف دارایی، اجرت‌المثل و نِحْله. بنابراین ثبت طلاق در دفاتر اسناد رسمی موکول به پرداخت و تادیه حقوق مالی زن است و تا این حقوق به‌صورت کامل به زن پرداخت نشود ثبت طلاق صورت نمی گیرد مگر آن‌که زن رضایت دهد.

طلاق در قوانین ایران به انواع مختلفی تقسیم‌ شده و برای هریک از این طبقه‌بندی‌ها مبنا و پایه‌ای قرار داده شده است. بنابراین می‌توان طلاق را به‌گونه‌های متفاوتی دسته‌بندی کرد. در این قسمت، طلاق را برپایه‌ی امکان بازگشت شوهر که در فقه و حقوق به آن بازگشت یا «رُجوع» می‌گویند به دو طلاقِ رِجعی و بائِن تقسیم نمود.

از سوی دیگر می‌توان طلاق را برپایه‌ی نوعِ توافقی که زن و مرد برای طلاق انتخاب می‌کنند به دو دسته‌ی خُلع و مُبارات تفکیک کرد.

در عرف و میان مردم شنیده می‌شود که می‌گویند فلان دختر و یا خانم ضمن عقد «حقِ طلاق» را از مرد گرفته و به خودش منتقل کرده است. این تعبیر از نظر حقوقی و فقهی کاملاً اشتباه است زیرا حق طلاق را نمی‌توان از مرد گرفت و به زن منتقل کرد. بلکه تنها می‌توان از مرد وکالت در طلاق گرفت تا زن بتواند با تکیه بر آن از مرد جدا شود. به عبارت دیگر این وکالتی‌ست که از طرف مرد به زن داده می‌شود تا زن بتواند با استناد به آن اقدام به طلاق کند.

در واقع  وکالت در طلاق یکی از راهکارهایی‌ست که طی دهه‌های اخیر رواج یافته تا نداشتنِ حقِ طلاق برای زنان را جبران کند. این وکالت می‌تواند به دو صورت به زن داده شود: یکیبه‌صورت مطلق و بدون قید و شرط و دیگری به‌صورت مشروط.

در این قسمت، این دو نوع «وکالتِ در طلاق» و همچنین «طلاقِ توافقی» را بررسی می‌کنیم.

اقدام به طلاق در قوانین کنونی ایرانی می‌تواند تنها توسط مرد و یا فقط به‌وسیله‌ی زن و یا با توافق هردو انجام شود که هرکدام احکام و شرایط خاص خود را دارد. در این قسمت اقدام به طلاق توسط مرد یا زن را بررسی خواهیم کرد و با زوایای حقوقی و قانونی آن آشنا خواهیم شد.

فصل هشتم از دفتر دوم مشیریه، اختصاص به «اِنحلال نکاح» دارد.

اِنحلال نکاح اصطلاحی فقهی-حقوقی‌ست که به معنای مُنحل شدن و پایان پذیرفتن عقدِ ازدواج و تمام شدن رابطه‌ی زناشویی میان زن و شوهر (رابطه‌ی زوجیت) است. در این فصل از میان عللِ انحلالِ ازدواج تنها به دو عاملِ طلاق و فسخ نکاح می‌پردازیم.

روایتِ طلاق در ایران پس از اولین قانون‌گذاری در خصوص آن در اسفند ۱۳۱۳ در مجلس شورای ملی تا اکنون داستانی پُر فراز و نشیب و پُر چالشی‌  را پشت سر گذاشته است.

هیچ موضوعی از موضوعاتِ حقوق خانواده ایران تا این حد دستخوش تغییرات و قانون‌گذاری‌های متعدد قرار نگرفته است و هیچ موضوعی تا به این حد مهم و تاثیرگذار نیست.

به دلیل اهمیتی که تفاوت‌ها و شباهت‌های احکام و قوانین طلاق با سه دین به رسمیت شده در قانون اساسی (دین زرتشتی، یهودیت و مسیحیت) دارد، طلاق در این سه دین به‌صورت خلاصه و اجمالی مورد برررسی قرار می‌گیرد.

همچنین در این قسمت به سراغِ تعریف و ویژگی‌های طلاق هم خواهیم رفت.

در این قسمت مباحث زیر را بررسی می‌کنیم:

- وضعیت مَهریه پس از انحلال نکاح دائم شامل فسخِ ازدواج و طلاق

- وضعیت مَهریه پس از انحلال نکاح موقت

- تأثیر مرگ بر میزان مَهریه

- سازوکارهای قانونی درخواست مَهریه: مطالبه‌ی مَهریه از مسیر دادگاه و اجرای ثبت

مَهریه را از همان لحظه‌ی انعقاد عقدِ ازدواج می‌تواند مطالبه کرد و این مطالبه ربطی به منحل‌شدن ازدواج یا بروزِ اختلاف‌های زناشویی ندارد. در این قسمت ابتدا مالکیت زن بر مهریه را بررسی می‌کنیم و سپس موضوعات زیر را توضیح خواهم داد:

- انواع مهریه بر مبنای مطالبه (مهریه‌ی عندالمطالبه و عندالاستطاعه)

- تعدیل مَهریه (مطالعه‌ی مَهریه به قیمت روز)

- حق حبس در بحث مَهریه

نویسندگان قانون مدنی ایران، به پیروی از فقه شیعه، بدون آن‌که به تعریف مَهریه بپردازند انواع، احکام و آثار آن ‌را تشریح کرده‌اند. در همین راستا قانون مدنی سه نوع مهر را بیان کرده است که عبارتند از مهرالمسمی، مَهرالمثل و مهرالمُتعه. البته، نوع چهارمی از مَهریه به نام مهرالسُنَه نیز در میان مردم مطرح است.

مَهریه یکی از مهم‌ترین، پرشاخ‌وبرگ‌دارترین و پرحاشیه‌ترین موضوعات در حقوق خانواده ایران است. در فصل هفتم، به‌طور مفصل به بحث‌های حقوقی مطرح شده در خصوص مهریه می‌پردازیم. در این قسمت، شرایط مهریه شامل بخش‌های زیر است:

ارزش مالی ‌داشتن

قابلیت ‌تملک داشتن

داشتنِ منفعت عقلایی و مشروع

معلوم و معین بودن

قابلیت تسلیم و در دسترس بودن

در این قسمت برای درکِ جنبه‌های عملی و اجرایی نفقه، یک پرونده واقعی را بررسی می‌کنیم تا نشان دهیم تا چه میزان پرونده‌های نفقه می‌توانند پیچیده و پرابهام باشند. براساس نظام حقوقی و قضایی ایران، چنانچه زن به هرعلتی خانه مشترک رو ترک کند و این دلیل از نظر دادگاه موجه نباشد به زن نفقه تعلق نمی گیرد.

همچنین در این قسمت، تعلق نفقه به زن پس از انحلال نکاح (طلاق یا فسخ ازدواج) را بررسی می‌کنیم.

در حقوق ایران به زنی که از شوهر تمکین نکند، «زن ناشزه» می‌گویند. در این قسمت به تعریف «نشوز» و آثار و تبعات حقوقی «تمکین نکردن زن» می‌پردازیم.

نفقه در نظام حقوقی و قضایی ایران یک مفهوم صددرصد فقهی و شرعی‌ست. بنابراین در این قسمت، نفقه را به‌صورت مفهومی و ماهوی و در بستر فقهی بررسی می‌کنیم و سپس به سراغ قانون مدنی می‌رویم تا پی ببریم قانون‌گذار چگونه نفقه را تعریف و تبیین کرده است.

براساس ماده ۱۱۰۷ قانون مدنی، مصادیق و موارد نفقه این‌گونه تعیین شده است: «نفقه عبارت است از همه نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن از قبیل مسكن، البسه، غذا، اثاث منزل و هزینه های درمانی و بهداشتی و خادم در صورت عادت یا احتیاج به واسطه نقصان یا مرض».

در این قسمت به‌دلیل اهمیتی که مباحث خروج زن از منزل دارد پرونده‌ای واقعی را بررسی خواهیم کرد و از خلال آن جنبه های عملیِ موضوعات مطرح شده در قسمت‌های قبلی را بررسی می‌کنیم.

قانون‌گذار ایران حق تعیین محل سکونت زن را به شوهر داده  و این حق براساس سرپرستی و ریاست شوهر بر خانواده به وی واگذار شده است. بنابراین زن؛ براساس قانون مدنی، نظام حقوقی و قضایی ایران موظف است در منزلی سکونت کند که شوهر تعیین کرده است. تنها در صورتی می‌تواند در منزل جداگانه اقامت کند که در معرض ضرر و خطر جسمانی، مالی و شرافتی قرار گیرد.

یکی دیگر از نتایج ریاست شوهر بر خانواده جلوگیری از اشتغال و تحصیل زن توسط شوهر از طریق دادگاه است. زیرا اشتغال و تحصیل زنان مستلزم خروج آنان از منزل است. براساس قانون‌ مدنی ایران شوهر می‌تواند زن خود را از حرفه یا صنعتی که منافی مصالح خانوادگی یا حیثیات خود یا زن باشد منع کند. این موضوع ابعاد و جنبه‌های گوناگونی دارد که در این قسمت آن‌ها را بررسی می‌کنیم. همچنین تحصیل زنان هم مشمول احکام فوق خواهد بود.

از نگاه فقه شیعه که سرچشمه و منبع قوانین مربوط به ازدواج و طلاق در ایران است، مرد به‌طور مطلق می‌تواند از خروج زن از منزل جلوگیری نماید. در این قسمت مبانی فقهی و حقوقی این موضوع را به‌طور مفصل بررسی می‌کنیم. زیرا بدون درکِ همه جانبه این موضوع، نمی‌توان بحث‌های مربوط به حق تحصیل و حق اشتغال زنان را به‌طور عمیق و دقیق پیگیری نمود.

یکی از نتایج و آثار ریاست شوهر بر خانواده، تمکین زن از شوهر است. در زبان حقوقی تمیکن یعنی اطاعت، پیروی و پذیرفتن ریاست شوهر بر خانواده از طرف شوهر است. تمکین در حقوق ایران به تمکین عام و خاص تقسیم می‌شود. تمکین عام یعنی اطاعت و فرمان‌برداری زن از شوهر در تمامی امور زندگی زناشویی است. و تمکین خاص یعنی اطاعت‌پذیری جنسی زن از شوهر است به‌طوری‌که در هر زمان و مکان زن باید نیازهای جنسی شوهر را برآورده نماید. در این قسمت به تمکین خواهیم پرداخت.

ریاست شوهر بر خانواده یکی از پرچالش‌ترین، مهمترین و تاثیر گذارترین موضوع‌های در حقوق خانواده‌ی ایران است. قانون‌گذار ایران از سال ۱۳۱۴ تا به‌حال به این اصل که در ماده ۱۱۰۵ قانون مدنی آمده پایبند است و جنبه‌ها و جلوه‌های آن‌را در مواد دیگر قانون مدنی نیز مشاهده می‌کنیم. در این قسمت به‌طور مفصل ریاست شوهر بر خانواده را از جنبه‌های گوناگون بررسی می‌کنیم.

پس از وقفه‌ای سه ماهه، مشیریه از نوزدهم دی‌ماه ۱۴۰۲ (نهم ژانویه ۲۰۲۴) فعالیت خود را از خواهد گرفت. با مشیریه همراه شوید و فراموشش نکنید. برای مشاهده ویدیو به کانال مشیریه در یوتیوب و آپارات مراجعه کنید.

در این قسمت همچنان بررسی موانع نکاح را ادامه می‌دهیم و در نهایت آنرا به پایان می‌رسانیم. قانون مدنی ایران موانع زیر را برای ازدواج برشمرده است

جمع بین دو خواهر

مُطَلَقه‌بودن به سه طلاق

ازدواج هم‌زمان با برادرزاده یا خواهرزاده‌ی زن

عِده‌ی زن

یکی از مهمترین موانعِ موقتی نکاح در احکام اسلامی و به تبعیت از آن در قانون مدنی ایران، ازدواج مسلمان با غیرمسلمان است. قواعد شرعی و مواد قانونی بین زن و مرد در این مورد اختلاف قائل شدند. قانون مدنی ایران تنها یک ماده را به این موضوع اختصاص داده است. به همین دلیل همه‌ی احکام و قواعد ازدواج مسلمانان با غیرمسلمانان را باید از فقه شیعه استخراج نمود. در این قسمت موضوعات زیر را بررسی می‌کنیم:

منع ازدواج زنِ مسلمان با مرد غیر مسلمان

ازدواج مرد مسلمان با زن غیرمسلمانِ اهل کتابِ (یهودیت و مسیحیت)

ازدواج مرد مسلمان با زن زرتشتی

منعِ ازدواج مرد مسلمان با زن غیرملسمان غیر اهل کتاب

چندهمسری یا همان «تعدد زوجات» یکی از چالش‌برانگیزترین و پرحاشیه‌ترین موضوعاتِ حقوق خانواده است که مورد نقد یا حمایت و تایید جریان‌های مختلف فکری قرار گرفته است. داشتن چهار زن دائم یکی از مانعِ موقتیِ نکاح محسوب می‌شود. در این قسمت نگاهی به مبانی فقهی و سیر تحولات قانون‌گذاری در این حوزه می‌اندازیم.

موانع منظور از «موانعِ نکاح» شرایط و کیفیاتی‌ست که اگر یکی از آن‌ها در عقد وجود داشته باشد، ازدواج بین زن و مرد امکان‌پذیر نیست. به همین دلیل، به آن «شرایط منفی» یا در فقه به آن «حُرمت نکاح» به معنی حرام بودنِ نکاح هم می‌گویند.

قانون مدنی ایران در فصلی با عنوانِ «موانع نکاح»، ۱۷ ماده‌ را به شرح و توصیف این شرایط و کیفیات اختصاص داده است. این موانع را می توان به دو دسته تقسیم نمود:

دسته‌ی اول، که به آن‌ها «موانعِ دائمی» می‌گویند، شرایط و کیفیاتی‌ند که به محض به‌وجودآمدن دائمی بوده و تا پایان زندگی برقرار می‌شوند (برای نمونه، روابط خویشاوندی درجه‌ی یک مانند پدر با دختر یا دایی با خواهرزاده). این شرایط تا آخر زندگی با انسان همراه‌اند.

دسته‌ی دوم، که به آن‌ها «موانعِ موقتی» می‌گویند، شرایط و موانعی دائمی و ابدی نیستند، بلکه به علتی به وجود می‌آیند و تا وقتی این علت وجود دارد، فرد امکان ازدواج ندارد. برای مثال، ازدواج با زن شوهردار ممنوع است، اما اگر همین زن طلاق بگیرد و زمان عِده‌اش هم تمام شود، ممنوعیت ازدواج با او نیز از بین می‌رود.

در این قسمت به موانع دائمی نکاح می‌پردازیم.

قانون مدنی و رویه قضایی ایران در خصوص اجازه‌ی پدر در ازدواج دوشیزگان، تنها به فقه شیعه مراجعه کرده است. در این قسمت موضوعات زیر را بررسی می‌کنیم:

تعریف حقوقی و فقهی زن باکره و غیر باکره

نحوه‌ی ورودِ واژه‌ی «دختر باکره» به قانون مدنی

ساقط شدن اجازه‌ی پدر یا جدپدری در صورت فقدانِ بکارتِ دختر در اثر رابطه‌ی جنسیِ کاملِ (دخولِ) مشروع یا چه نامشروعِ

بررسی رای وحدت رویه دیوان عالی کشور

اجازه گرفتن از دادگاه در صورت مخالفت پدر یا جدپدری در ازدواج دوشیزگان

و بررسی دو پرونده‌ی واقعی

در این قسمت در خصوص اجازه‌ی پدر یا جد پدری (ولی قهری) در ازدواج دوشیزگان (دختر بالغه‌ی باکره) صحبت خواهیم کرد. از نظر قانون‌گذار ایران پسرِ ۱۵ ساله صلاحیت، اهلیت و شایستگی ازدواج را دارد و می‌‌تواند بدون دخالتِ هیچ شخص و مقامی ازدواج کند اما دوشیزگان (دختران باکره) در هر سنی برای ازدواج نیاز به اجازه و رضایت پدر و یا جدپدری دارند.

در این قسمت دلایل فقهی و شرعی را در تعیین سن بلوغ (یا همان سن ازدواج) بررسی خواهیم کرد و تلاش خواهم کرد تا نشان دهم فقیهان در طول صدها سال چگونه به مقوله‌ی سن بلوغ شرعی و سن ازدواج نگاه کرده‌اند و اکنون نیز قانون‌گذار ایران چطور خود را با احکام فقهیِ غیر ضروری و تغییرپذیر گرفتار کرده است.

در این قسمت رفتار قانون‌گذارِ پس از انقلاب را در تعیین سن ازدواج بررسی خواهیم کرد. این دوران را می توان به سه دوره‌ی تاریخی تقسیم نمود:

از سال ۱۳۵۸ تا سال ۱۳۶۱: در این دوره سن ازدواج براساس قانون ۱۳۱۳ تعیین شد. از سال ۱۳۶۱ تا ۱۳۸۱: در این دوره سن ازدواج به صدها سال قبل بازگشت. سن بلوغ شرعی و سن قانونی ازدواج یکسان شد. یعنی سن ازدواج برای دختران ۹ سال قمری و برای پسران ۱۵ سال قمری تعیین شد.

از سال ۱۳۸۱ تا امروز: سن قانون یازدواج برای دختران ۹ سال قمری و برای پسران ۱۵ سال قمری تعیین شد.

سن ازدواج یکی از مهمترین، حساس‌ترین و پرچالش‌ترین موضوعات در حوزه حقوق خانواده در ایران است. در یکصد سال گذشته، تعیینِ سنِ مناسب برای ازدواج به یکی از اصلی‌ترین و محوری‌ترین دغدغه‌ها و مطالبات زنان و مردانِ فعال در حوزه‌ی حقوق زنان تبدیل شده است. در این قسمت در خصوص سن قانونی ازدواج، حداقل سن ازدواج و سن بلوغ شرعی سخن خواهیم گفت.

در این قسمت ابتدا، شرایطِ عمومی (دو شرط باقی‌مانده) و سپس شرایطِ اختصاصیِ صحتِ عقدِ ازدواج را بررسی می‌کنیم:

معلوم بودن طرف عقد

ممنوعیت ازدواج دو همجنس در نظام حقوقی ایران

بررسی دو پدیده‌ی ازدواج شرعی و ازدواج قانونی و تفاوت‌های آنها

حضور دو شاهد هنگام عقد

الزام به خواندن صیغه‌ی عقد و بیان ایجاب و قبول

آزمایشات پزشکی پیش از ازدواج

و

بررسی یک پرونده واقعی

قانون مدنی ایران برای صحتِ عقدِ ازدواج شرایطی را تعیین کرده است. دسته‌ی اول شرایط عمومی و اساسی‌ست که هر عقدِ صحیحی باید واجدِ آن باشد و دسته‌ی دوم شرایط اختصاصی‌ست که تنها برای عقد ازدواج تعیین شده است.

در این قسمت به وجودِ «قصد و رضا» در عقدِ ازدواج می‌پردازیم:

تعریف قصد و رضا

تفاوت میان قصد و رضا

فقدان قصد و رضا در عقدِ ازدواج

تعریف عقد اکراهی و عقد غیرنافذ

و

بررسی یک پرونده واقعی

در این قسمت به‌صورت تخصصی، اما با توضیحی آسان، ساده و شفاف، به مسایل حقوقیِ مربوط به نامزدی می‌پردازیم. موضوعات زیر در این قسمت مطرح می‌شود:

-تعیینِ تکلیفِ هدایا در صورت برهم خوردن نامزدی

-تعیینِ تکلیفِ هدایا در صورت فوت هریک از نامزدها

-خسارات ناشی از برهم خوردن نامزدی

نامزدی موضوع جدیدی در حقوق ایران است که اولین بار قانون‌گذار با اقتباس از حقوق سويیس در جلد دوم قانون مدنی ایران (اسفند سال ۱۳۱۳) موادی را به آن اختصاص داد. در فقه شیعه نامزدی به رسمیت شناخته نشده است.

در این قسمت به چهار موضوع کلی می‌پردازیم:

سابقه نامزدی در تاریخ ایران

نظر فقه شیعه در مورد نامزدی

رابطه‌ی نامشروع در دوران نامزدی در قوانین ایران پیش و پس از انقلاب

صیغه‌ی محرمیت در دوران نامزدی

و بررسی یک پرونده واقعی

در کل قوانین ایران تنها یک‌جا از خواستگاری صحبت شده و آن‌هم در ماده ۱۰۳۴ قانون مدنی‌ست: «هر زنی را که خالی از موانع نکاح باشد می‌توان خواستگاری نمود». در این قسمت به سه موضوع کلی می‌پردازیم:

چه موانعی برای خواستگاری در قوانین ایران وجود دارد؟

براساس این ماده، خواستگاری کردن حق مردان است؟ یا زنان هم می‌توانند به خواستگاری مردان بروند؟

آیا خواستگاری در ایران ثبت می‌شود؟

در این قسمت ابتدا قانون حمایت خانواده سال ۱۳۵۳ را بررسی می‌کنیم. این قانونی یکی از پیشروترین و جنجالی‌ترین قوانین در حوزه‌‌ی ازدواج و طلاق در ایران بود. تحولات حقوقی پس از انقلاب را می توان به سه دوره تقسیم نمود که هرکدام را بصورت جداگانه توضیح خواهم داد.

در این قسمت، نحوه‌ی به‌تصویب رسیدن و محتوایِ سه قانون را بررسی خواهیم کرد: ابتدا قانون راجع به ازدواج سال ۱۳۱۰ که توسط علی اکبرخان داور تهیه شد و سپس جلد دوم قانون مدنی که در اسفند سال ۱۳۱۳ و فروردین ۱۳۱۴ به‌تصویب رسید. و در آخر به سراغ اولین قانون حمایت خانواده می‌رویم تا ببینیم ۳۲ سال بعد از به تصویب رسیدنِ احکام و مواد شرعی و فقهیِ قانون مدنی، اصلاحات و تغییراتِ مدِ نظرِ زنان نماینده‌ی مجلس چگونه در قانون حمایت خانواده سال ۱۳۴۶گنجانده شد.

در این قسمت، نود و یکسال قانون‌گذاری در حوزه‌ی ازدواج و طلاق بررسی می‌شود. کارنامه‌ی قانونگذار نشان می‌دهد که از این نود و یکسال، تنها حدودِ سه سال و نیم (یعنی از بهمن سال ۱۳۵۳ تا آستانه‌ی انقلاب اسلامی) اندکی از ضرب و شدتِ اجراییِ فقه شیعه کاسته شد و به‌غیر از این دوره‌، قوانین خانواده در ایران، همان احکام فقهی‌ند که لباس قانونی پوشیدند. بنابراین شرع و احکام اسلامی، بخشِ جدانشدنی از نظام حقوقی خانواده در ایران محسوب می‌شوند و قوانین خانواده به‌شدت تحت تاثیر آن از گذشته‌های دور بوده و هستند.

در این قسمت بخش‌ها و محتوای دفتر دوم به‌طور خلاصه و فشرده معرفی می‌شود.

ویدیوی این قسمت را می‌توانید در کانال مشیریه در یوتیوب و آپارات (بدون فیلتر) مشاهده نمایید

یوتیوب

https://youtu.be/rHUFLRVTGY8

آپارات

https://www.aparat.com/v/WxiaK

میرزا صالح در کنار همه‌ی موضوعاتی که توجه‌اش را جلب نموده، به نظام عدالت کیفری انگلستان هم اشاره کرده است. در این سفرنامه به موضوعاتی چون اصول بنیادین حقوق کیفری، آیین دادرسی کیفری و نظام اداره ی زندان‌ها بر می‌خوریم. همچنین میرزا وارد مباحثی مانند پلورالیسم و تکثرگرایی مذهبی هم شده و آن‌ها ‌را نیز توضیح داده است. در این قسمت همه‌ی این موضوعات را از سفرنامه‌ی میرزا صالح استخراج کرده و توضیح خواهیم داد

بخش‌هایی از سفرنامه‌ی میرزا صالح اختصاص دارد به توضیحِ نظام سیاسی انگلستان. میرزا در این سفرنامه کوشش کرده، با زبانی ساده اما با نگاهی دقیق و علمی برای خواننده‌ی دویست سال پیشِ ایرانی ارکان قدرت و ارتباط آن‌ها با هم، تقسیم و تفکیک قوا، نظام مشروطه، نظام پارلمانی انگلستان را توضیح دهد. انعکاس موضوعات سیاسی که میرزا در این سفرنامه به ‌آن‌ها اشاره نموده، در نهضت مشروطه‌خواهی ایران دیده می‌شود

در کنار میرزا صالح، میرزا جعفر مهندس هم با زنان انگلیسی برخورد داشته و از او نامه‌ی مهمی باقی مانده است که در ابتدای این قسمت آن‌را بررسی می‌کنیم. اما استاد محمدعلی پا را از همه‌ی محصلان فراتر گذاشت و با دختری انگلیسی ازدواج کرد. در خصوص این ازدواج بحث‌های فراوانی مطرح شده مانند این‌که آیا استاد محمدعلی برای انجام این ازدواج مسیحی شده است یا خیر، به همین دلیل در این قسمت به‌طور مفصل به این ازدواج می‌پردازیم

میرزا صالح در سفرنامه‌اش به صورت ویژه به زنان پرداخته است. به‌نظر می‌رسد میرزا در این سفرنامه با نگاهی انسانی، فراجنسیتی، فراجنسی و کاملاً مدرن با زنان انگلیسی مواجه شده و آن‌را داوری کرده است. همچنین در این قسمت برخوردِ میرزا صالح را با موضوعاتی چون معاشرت و دوستی با زنان، تحصیلِ دختران، طریقه‌ی ازدواجِ انگلیسی بررسی خواهیم کرد

در این قسمت ابتدا به سراغِ اعتقادات مذهبی محصلان می رویم زیرا باورهای مذهبی آنان در نوعِ برخوردشان با جامعه‌ی انگلستان تاثیرگذار و سرنوشت‌ساز بود. همچنین براساس نوشته‌های موجود درخواهیم یافت، برداشت و قرائت آنان از اسلام در ۲۰۰ سال پیش چگونه بود. سپس نوع و سبک زندگی و چگونگی سازگاری آنان با آداب و رسوم انگلیسی را بررسی می‌کنیم و در نهایت موضوع فراماسون شدن میرزا صالح را توضیح خواهیم داد

فصل پنجم، فصل آخر از دفتر اول (حکایتِ آغازِ اعزامِ محصل به اروپا) است که اختصاص دارد به مشغولیاتِ ذهنی محصلان در برخورد با تمدن و تجدد غربی. موضوعاتی که در این فصل مطرح می‌شود  جنبه داستان و حکایت ندارند بلکه به مسایل کلی‌تر و تحلیلی‌تر می‌پردازیم.

میرزا رضای مهندس پس از بازگشت به تبریز مورد توجه خاصِ عباس میرزا قرار گرفت و با سمتِ مهندس باشی، سر مهندس ارتش ایران شد. همچنین در لشگر کشی‌های عباس میرزا شرکت کرد و بعدها همراه با محمدشاه به هرات در آنجا قلعه‌های جنگی پادگان‌های نظامی را ساخت. در زمان ناصرالدین شاه اولین ساختمان دارالفنون را طراحی کرد. استاد محمد علی در بدو ورود رییس قورخانه سلطنتی تبریز  شد و سپس به تهران احضار گردید و سرپرستی کارگاه ریخته گری سلطنتی در تهران را به عهده گرفت و در ارتقاء و بازسازی صنایع نظامی ایران نقش مهمی داشت

حاجی بابا به عنوان پزشک مخصوص عباس میرزا مشغول به کار و پس از او طبیب خاص محمد شاه شد. حاجی بابا در بدو ورورد به ایران لقب «حاجی» را از نام خویش حذف کرد و به «میرزا بابای حکیم باشی» شهرت یافت. تا آخر عمر تنها طبابت نمود و کمتر وارد سیاست شد. اما میرزا جعفر خان حسینی مشیرالدوله مهندس زندگی پر از فراز و نشیبی را تا آخر عمر را پشت سر گذاشت. هم بعنوان مهندس و هم به‌عنوان دیپلمات و هم  با ورود به حوزه‌ی روشنفکری در تمام این حوزه‌ها موفق بود

بجز میرزا جعفر طبیب همه محصلان از طریق عثمانی به تبریز رسیدند. اکنون وقتش فرا رسیده بود تا همه‌ی تجربیات و تحصیلات‌شان رو بکار گیرند تا تحت هدایت عباس میرزا و میرزا عیسی خان قائم مقام باعث پیشرفت ایران شوند. دراین قسمت کارنامه‌ی سیاسی و فرهنگی میرزا صالح را بررسی می‌کنیم

پس از ۳ سال تحصیل و زندگی در ایران زمان بازگشت فرا رسید. در طولِ ۹ ماه پس از دستورِ بازگشت، هر شش محصل در صدد تهیه‌ی ابزار لازم در جهت تخصص‌شان برآمدند. میرزا رضا و میرزا جعفر حسینی وسایل فنی و مهندسی، میرزا جعفر طبیب و حاجی بابا وسایل پزشکی جراحی و مقادیری دارو، میرزا صالح یک دستگاه چاپ و یک تللسکوپ و تعدادی کتاب و استاد محمد علی یک موتور بخار و چند قبضه تفنگ تهیه نمودند و به ایران بازگشتند

فصل چهارم از دفتر اول اختصاص به حکایت‌ِ بازگشت این شش محصل به ایران دارد. همچنین سرنوشت و کارنامه‌ی تک تک این افراد و برخورد نظام سیاسی ایران با آنان را دنبال می‌کنیم

میرزا صالح دوباره تصمیم گرفت به کمبریج سفر کند. در این سفر اتفاقات جالب و آموزنده‌ای برایش افتاد. همچنین از ایران خبر رسید که وقت آنان رو به اتمام است و باید به ایران برگردند. میرزا تصمیم گرفت با صنعت چاپ که در ایران ناشناخته بود، آشنا شود و به همین دلیل به چاپخانه‌ی بزرگ و معروفی در لندن رفت و آنجا مانند یک کارگر ساده مشغول به کار شد

میرزا جعفر حسینی و میرزا رضای مهندس در آکادمی سلطنتی وولیچ مشغول به تحصیل شدند و در این آکادمی به سرعت رشد کردند. همچنین میرزا جعفر طبیب و حاجی بابا هم در دانشکده پزشکی سنت جورج پذیرفته شدند. در این قسمت به تحصیلاتِ این چهار میرزا می‌پردازیم

از بدو ورود به انگلستان، استاد محمدعلی به حال خود رها شد و احدی به سراغ او نرفت. او با درک این‌ نکته که با وضعیت موجود ممکن است هیچگاه نتواند در انگلستان موفق به یادگیری حرفه و مهارتی شود، خود تصمیم گرفت تا نزد کارخانه‌ها و کارگاه‌های مهم آن زمان انگلستان کارآموزی کند. در این قسمت به سراغ استاد محمدعلی خواهیم رفت تا ببینیم او در انگلستان مشغول به چه کار شد

در این قسمت با میرزا صالح و میرزا جعفر حسینی همراه می‌شویم و با آنان به غرب انگلستان سفر می‌کنیم. این دو میرزا توانستند عمیقاً با مسحیت و تکثرگرایی مذهبی در انگلستان آشنا شدند. میرزا صالح در این سفر، دیده‌های هیجان‌انگیز، تجربیاتِ ارزشمند و شنیده‌های جالب خود را در سفرنامه‌اش آورده است. حوادث و اتفاقاتِ این سفر نشان می‌دهد تا چه حد میرزا در آرزوی کشف مکان‌‌های نادیده و افرادِ ناشناخته‌ بود

پس از آن‌که وزارت خارجه انگلستان بودجه‌ای را برای تحصیلِ این محصلان در نظر گرفت، هریک به موسسات آموزشی مربوطه فرستاده شدند. در این میان میرزا صالح که تصمیم داشت در رشته‌های علوم انسانی تحصیل کند، بلاتکلیف ماند و تصمیم گرفت به کمبریج و آکسفورد سفر کند تا بلکه موجبات و مقدمات تحصیلاتش را فراهم کند. در طول تابستان میرزا صالح تاریخ بریتانیا را براساس منابع معتبر در سفرنامه‌اش نوشت

در این قسمت موضوعاتِ مختلفی را بررسی می‌کنیم که این محصلان با آن روبرو بودند. از قبیل: پیداکردن معلم خصوصی برای یادگیری زبان، تامین مالی برای پرداخت هزینه‌ها با فروش شال‌های ایرانی، مطالعه‌ی تاریخ انگلستان، تردید در تغییرِ لباسِ ایرانی به انگلیسی، درخواست پول از وزارت خارجه انگلستان و در نهایت تصمیمِ وزارت خارجه‌ انگلستان برای کمک به این محصلان

هرچه از اقامت‌ محصلان در انگلستان می‌گذشت بر شدتِ اختلافات‌شان با کلنل دارسی افزوده می‌شد. از سوی دیگر، اختلافاتی هم میانِ این محصلان بروز کرد که کار را برای همه سخت کرده بود. در ادامه، میرزا صالح با حلِ اختلافاتِ موجود، به دوستانش در کرویدن پیوست. به علت اهمیتی که زبان فارسی در کمپانی هند شرقی داشت این محصلان با هدایتِ میرزا صالح توانستند کسانی را بیابند که خواهان یادگیری زبان فارسی بودند و از این طریق زبان انگلیسی خود را نیز ارتقا دادند. همچنین در این قسمت به هزینه‌های این محصلین در لندن می‌پردازیم

میرزا صالح پس از دیدار با سر جان ملکُم، تصمیم گرفت در مهمانی‌های انگلیسی‌ها شرکت کند تا از این طریق هم زبان انگلیسی‌یش را تقویت نماید و هم با اشخاص مهم و طرازِ اول انگلستان آشنا شود. علی‌رغم سپری شدن چند ماه از اقامت‌ محصلان در انگلستان همچنان با مشکلات مالی روبرو بودند

در همان روزهای ابتدایی محصلینِ اعزامی متوجه شدند فقدانِ بودجه‌ی کافی و نداشتنِ معرفی‌نامه‌ی رسمی از طرف دولت ایران، آنان را با مشکلات جدی مواجه خواهد کرد به‌همین دلیل سرپرست آنان کلنل جوزف دارسی چهار نفر از آنان را به شهرک کرویدن در نزدیکی لندن فرستاد تا در پرداختِ هزینه‌ها صرفه‌جویی کند اما میرزا صالح به نزد حاجی بابا به کمدن تاون رفت

همزمان با رسیدنِ این پنج محصل به لندن مشکلات‌شان هم شروع شد. اولین و مهمترین مساله‌ای که با آن روبرو شدند، نداشتنِ معرفی نامه‌ی رسمی از طرف دولت ایران بود. این موضوع بهانه‌ی خوبی به دستِ وزارت‌ خارجه انگلستان داد تا آنان را نپذیرد و این امر برایشان مشکلاتی به‌وجود آورد که تا یکسال و ۱۰ ماه بعد ادامه یافت

در این قسمت، به‌صورت کوتاه فصل سوم از دفتر اول را معرفی می‌نماییم که اختصاص به زندگی و تحصیلِ جوانانِ اعزامی در انگلستان دارد

رسیدن به انگلستان و پَرسه‌زدن در نخستین شهر انگلیسی که به آن رسیدند، آنان را با دنیایی متفاوت آشنا کرد. اولین برخورد آنان با دنیایی متفاوت از آنچه دیده بودند در شکل‌گیریِ برداشتِ آنان از دنیای غرب، بسیار مهم و تعیین‌کننده بود. در این قسمت به شرحِ دیده‌ها و تجربیات آنان در دو شهر انگلیسی می‌پردازیم

دسته‌ی دوم محصلین از طریق روسیه سفر خود را آغاز کردند. مسیر سه‌هزار کیلومتری بین تبریز تا مسکو، فرصت مناسبی برای آنان بود تا با مظاهر تجدد از نوعِ روسیِ آن آشنا شوند. اما سختی و مشکلات سفر باعث بروز اختلافات عمیقی با سرپرست انگلیسی‌شان کلنل دارسی شد و به‌تدریج بر شدت آن افزوده گردید

سفرنامه‌ی میرزا صالح -در شروع دوره‌ی قاجاریه- یکی از مهمترین و غنی‌ترین منابع برای شناخت افکار ترقی‌خواهانه در ایران است. این سفرنامه نشان می دهد تا چه حد میرزا توانسته جادوی فرنگ را بشناسد و چیستیِ تجددِ غربی را دریابد. سفرنامه میرزا صالح دریچه‌ای‌ست نو به‌سوی افکار نو. قسمت سوم از فصل دوم به‌طور کامل به این سفرنامه‌ی اختصاص داده شده است

میرزا صالح شیرازی یکی از سرشناس‌ترین و برجسته‌ترین محصلینی‌ست که به انگلستان اعزام گردید. حوادث هیجان‌انگیزِ دوران جوانی او و پیشینه‌ی خانوادگی‌یش از میرزا صالح شخصیتی منحصر به فرد ساخته است که در این قسمت به بررسی آن خواهیم پرداخت

پس از چهار سال که محمدکاظم و حاجی‌بابا به لندن رسیدند، عباس میرزا تصمیم گرفت دسته‌ی دوم متشکل از پنج محصل دیگر را به انگلستان اعزام کند. این‌بار یک افسر انگلیسی به‌نام کلنل جوزف دارسی این محصلین را به لندن برد. در این قسمت با چهار محصلِ اعزامی (به‌جز میرزا صالح) و سرپرستِ انگلیسی‌شان آشنا می‌شویم

در این قسمت، به‌صورت کوتاه فصل دوم از دفتر اول را معرفی می‌نماییم که اختصاص به اعزام دسته‌ی محصلین دارد

پس از یکسال و نیم اقامت در لندن، محمدکاظم به‌دلیل بیماری سل فوت می‌کند. حاجی‌بابا پس از فوت تنها دوست و هم‌نشینش، لندن را ترک و به‌صورت جدی تحصیلات پزشکی‌ را آغاز می کند. در این قسمت داستان فوت و خاکسپاری محمدکاظم و برنامه تحصیلی حاجی‌بابا را بررسی می‌کنیم

دراین قسمت به‌صورت مفصل، گزارش مهم و مشهوری را که سرگرد سِر جیمز سادرلند (سرپرست دو محصل) خطاب به وزارت خارجه‌ی انگلیس نوشته را مورد مطالعه قرار می‌دهیم و سپس علتِ انتخاب رشته‌ی تحصیلی نقاشی برای محمدکاظم و پزشکی برای حاجی‌بابا را بررسی می کنیم

سرپرستِ انگلیسی این دو جوان ایرانی از بدو ورودشان به لندن به‌دلایلی با این دو محصل سَرناسازگاری گذاشت و باعث بروز مشکلاتی شد. سرگرد سادرلند در نامه‌ای ادعا نمود که محمدکاظم و حاجی‌بابا ‌سواد خواندن و نوشتن فارسی ندارند و به‌‌همین دلیل نمی‌توانند به‌راحتی انگلیسی بیاموزند. در این قسمت، این ادعای مورد بررسی قرار می‌گیرد

دو محصل ایرانی به انگلستان رسیدند و زندگی اشرافانه خود را در یکی از مناطقِ اعیان‌نشین لندن آغاز کردند. اما این زندگی تجملی و صورت‌سازی‌هایی صاحبخانه‌شان، تاریخ‌ساز و برای ایشان و دولت انگلستان گران تمام شد. رازگشایی از این صورت‌حساب‌ها می‌تواند به درکِ وضعیتِ زندگی این محصل در لندن کمک کند

لاپومون یکی از محبوب‌ترین و مشهورترین کشتی‌های جنگی‌ِ نیروی سلطنتی بریتانیا در اوایل قرن نوزدهم میلادی بود که در همه‌ی جنگ‌های دریایی خود با فرانسوی‌ها پیروز شده بود. حاجی‌بابا و محمدکاظم مسیر دریایی هیجان‌انگیزِ خود را تا انگلستان با این کشتی مجهز پیمودند. در جریان این سفر کشتی لاپومون غرق شد و این محصل تا مرز خفه شدن پیش رفتند اما به سلامت به لندن رسیدند

در این قسمت مشخصات و پیشینه‌ی حاجی ‌بابا و محمد کاظم مورد بررسی قرار می‌گیرد. در ادامه، با این دو محصل همراه می‌شویم و قسمتی از مسیرِ حرکت این محصل را از تبریز به ایروان (ارمنستان) و از ایروان تا ارزروم و استامبول (عثمانی، ترکیه‌ی امروزی) طی می‌کنیم.

در این قسمت از تصمیمِ عباس میرزای ولیعهد در اعزام پسرش به انگلستان (تصمیمی که هیچگاه عملی نشد)  آگاه خواهیم شد. همچنین کارکرد و نقشِ سِرهارفورد جونز انگلیسی را در قضیه‌ی اعزام بررسی خواهیم کرد

پیوست دهم از دفترِ اول بخشِ تاریخیِ مشیریه: آغازِ حکایتِ اعزامِ محصل به خارج

سِر هافورد جونز انگلیسی برای ماموریتی سیاسی (بیرون کردن فرانسوی‌ها از ایران) به ایران امد. سه سال در ایران ماند که دوسال آن‌را در تبریز اقامت داشت و هنگام خروج از ایران دو محصل را به خود به لندن برد. در این قسمت، زندگی، شخصیت و ماموریت سِر هافورد جونز را بررسی می کنیم

پیوست نهم از دفترِ اول بخشِ تاریخیِ مشیریه: آغازِ حکایتِ اعزامِ محصل به خارج

دربار تهران هیچ نقش و تاثیری در اعزام محصل به خارج نداشت و این دارالسلطنه‌ی تبریز بود که اولین گام‌ها را برای اعزام برداشت. در این قسمت، نقشِ میرزا عیسی‌خان قائم مقام فراهانی (میرزای بزرگ) در ساخته شدن تبریز را بررسی خواهیم کرد

پیوست هشتم از دفترِ اول بخشِ تاریخیِ مشیریه: آغازِ حکایتِ اعزامِ محصل به خارج

بررسیِ تطبیقیِ تجربه‌ی سه کشورِ عثمانی، مصر و ژاپن در اعزام محصل به خارج، کمک خواهد کرد تا به تصویر دقیق‌تری از این موضوع در ایران برسیم. در این قسمت اعزام محصل به خارج در این سه کشور بررسی خواهد شد

پیوست هفتم از دفترِ اول بخشِ تاریخیِ مشیریه: آغازِ حکایتِ اعزامِ محصل به خارج

اولین قرارداد اعزام محصل به اروپا را ژنرال گاردَن فرانسوی‌ در تبریز با عباس میرزای ولیعهد منعقد کرد اما به دلایل سیاسی این قرارداد هیچ‌گاه اجرایی نشد و ایران از این قرارداد هیچ نصیبی نبرد و محصلی به خارج اعزام نگردید

پیوست ششم از دفترِ اول بخشِ تاریخیِ مشیریه: آغازِ حکایتِ اعزامِ محصل به خارج

جنگ‌های ایران روس یکی از مهمترین اتفاقاتی‌ست که تاریخ معاصر ایران افتاده و تاثیر آن بر اعزام محصل به اروپا چنان عمیق است که نمی‌توان این دو موضوع را از هم تفکیک نمود. این جنگ‌‌ها موجب گردید تصمیم‌گیری در خصوص اعزام محصل تسهیل و عزم و اراده‌ی عباس میرزای ولیعهد و اطرافیان نخبه‌اش در این مورد جزم شود

پیوست پنجم از دفترِ اول بخشِ تاریخیِ مشیریه: آغازِ حکایتِ اعزامِ محصل به خارج

اوضاع و احوال ایران در آستانه‌ی اولین اعزامِ محصل به اروپا، یکی از مهمترین موضوعاتی‌ست که پیش از هر امری باید به آن توجه نمود. در این قسمت علل و چرایی اعزام محصل را بررسی خواهیم کرد

پیوست چهارم از دفترِ اول بخشِ تاریخیِ مشیریه: آغازِ حکایتِ اعزامِ محصل به خارج

برخی از مورخان معتقدند که اولین اعزام محصل در دوره‌ی صفویه صورت گرفته در صورتی‌که اسناد و مدارکی که به‌تازگی منتشر شده‌اند نشان می‌دهد اولین اعزام به اروپا در دوره‌ی فتحعلی‌شاه قاجار انجام شده است

پیوست سوم از دفترِ اول بخشِ تاریخیِ مشیریه: آغازِ حکایتِ اعزامِ محصل به خارج

استفاده از واژه‌ی دانشجو برای اولین محصلینی که ۲۱۱ سال پیش به انگلستان رفتند صحیح نیست. باید آن‌ها را محصل خطاب نمود. در این قسمت دلایل این امر را بررسی می‌کنیم

پیوست دوم از دفترِ اول بخشِ تاریخیِ مشیریه: آغازِ حکایتِ اعزامِ محصل به خارج

این قسمت اختصاص به بررسی کتاب‌ها، مقالات، و منابع و ماخذی دارد که در این تحقیق استفاده شده است

پیوست یکم از دفترِ اول بخشِ تاریخیِ مشیریه: آغازِ حکایتِ اعزامِ محصل به خارج

در این قسمت فقدانِ اسناد و مدارک را در این تحقیق بررسی می‌کنیم. تصویرِ کلی ما از اولین محصلینی که به خارج رفته‌اند براساس اطلاعات و داده‌‌های اندک و ناقص ساخته شده است. شناسایی این ضعف‌ها، کمبودها و مشکلات، می‌تواند به درک بهتری از موضوع منجر شود

این قسمت توصیحِ کوتاهی‌ست در خصوصِ بخش‌های مختلف این پادکست‌‌ها در دفتر اول، که عبارتند از: بخش اصلی و پیوست. در «بخش اصلی» حکایتِ اولین محصلینی که به انگلستان اعزام شدند روایت می‌شود و در « پیوست‌ها» موضوعات مختلفی مطرح می‌شوند که مربوط به بدنه‌ی اصلی داستان هستند و مطرح شدن‌شان باعث طولانی شدنِ «قسمت‌های اصلی» می‌شود. به همین دلیل از متن اصلی جدا شده‌اند