Φιλοσοφική Σκέψη

«λέγει που Ἡράκλειτος ὅτι "πάντα χωρεῖ καὶ οὐδὲν μένει", καὶ ποταμοῦ ῥοῇ ἀπεικάζων τὰ ὄντα λέγει ὡς "δὶς ἐς τὸν αὐτὸν ποταμὸν οὐκ ἂν ἐμβαίης".»

«Ο Ηράκλειτος λέει ότι "όλα κάνουν χώρο και τίποτα δεν μένει ακίνητο", και παρομοιάζει το σύμπαν με την ροή ενός ποταμού, λέγοντας "δεν μπορείς να εισέλθεις δυο φορές στον ίδιο ποταμό".»

~ Πλάτων, Κρατύλος [402a8–10]    

• 10:30 : Όσον αφορά τα δελφικά παραγγέλματα, πραγματικά αξίζει να τα διαβάσετε και να αξιοποιήσετε το καθένα από αυτά σαν αφορμή για συλλογισμό (ακόμα και αν δεν συμφωνήσετε με όλα!): 

https://en.wikipedia.org/wiki/Delphic_maxims

• 3:00 :  Η ετυμολογία της λέξης «αμαρτία» είναι άγνωστη, άρα μπορεί η αρχική της σημασία να ήταν η «αστοχία» και να χρησιμοποιήθηκε μεταφορικά ως το «σφάλμα», ή η αρχική της σημασία να ήταν το «σφάλμα» και να χρησιμοποιήθηκε μεταφορικά ως «αστοχία». Παρόλα αυτά, την πρώτη φορά που συναντάμε αυτή την λέξη είναι στην Ιλιάδα και έχει να κάνει με ρίψη ακοντίου (Λ 233) και τόξου (Ψ 857). Σε κάθε περίπτωση, η συγχρονη "μεταφυσική" της σημασία δώθηκε πολύ αργότερα, μέσα από την χριστιανική κοσμοθεωρία.

«ὅς ῥα τότ᾽ Ἀτρεΐδεω Ἀγαμέμνονος ἀντίον ἦλθεν.

οἳ δ᾽ ὅτε δὴ σχεδὸν ἦσαν ἐπ᾽ ἀλλήλοισιν ἰόντες,

Ἀτρεΐδης μὲν ἅμαρτε, παραὶ δέ οἱ ἐτράπετ᾽ ἔγχος,

Ἰφιδάμας δὲ κατὰ ζώνην θώρηκος ἔνερθε νύξ᾽,

ἐπὶ δ᾽ αὐτὸς ἔρεισε βαρείῃ χειρὶ πιθήσας·» 

«Τούτος λοιπόν στον Αγαμέμνονα στάθηκε αντίκρα τότε'

κι όπως τρεχάτοι κοντοζύγωσαν χιμώντας ο ένας του άλλου,

ο Ατρείδης το κοντάρι πέταξε λοξά και δεν τον βρήκε'

μ᾿ αυτόν τον χτύπησε ο Ιφιδάμαντας στο θώρακα από κάτω,

στη ζώνη, κι έβαλε και δύναμη με το βαρύ του χέρι.»

(Ομήρου Ιλιάδα, Λ 231-235, μετάφραση: Ν. Καζαντζάκη - Ι. Κακριδή)

 • 9:15 :  Όσον αφορά τους «απόλυτους κανόνες», «σκαλισμένους σε πέτρα», ίσως αξίζει να γίνει μια διάκριση μεταξύ «χριστιανικής ηθικής» και «χριστιανικού ηθικισμού», καθότι και την χριστιανική ηθική δεν χρειάζεται απαραίτητα να την δούμε ως μια απολύτως μονολιθική κοσμοθεωρία (μέσα στα πλαίσια της χριστιανικής κοσμοθεωρίας, υπάρχει ένα εύρος ρευμάτων/απόψεων/ερμηνειών). Για παράδειγμα, στο παρακάτω απόσπασμα, ο απόστολος Πάυλος κάνει την διάκριση μεταξύ του γράμματος, σκαλισμένο σε πέτρινες πλάκες («το γράμμα θανατώνει»), και του πνεύματος, αποτυπωμένο σε σάρκινες καρδιές («ενώ το πνεύμα δίνει ζωή»):

«Ἡ ἐπιστολὴ ἡμῶν ὑμεῖς ἐστε, ἐγγεγραμμένη ἐν ταῖς καρδίαις ἡμῶν, γινωσκομένη καὶ ἀναγινωσκομένη ὑπὸ πάντων ἀνθρώπων, φανερούμενοι ὅτι ἐστὲ ἐπιστολὴ Χριστοῦ διακονηθεῖσα ὑφ᾿ ἡμῶν, ἐγγεγραμμένη οὐ μέλανι, ἀλλὰ Πνεύματι Θεοῦ ζῶντος, οὐκ ἐν πλαξὶ λιθίναις, ἀλλὰ ἐν πλαξὶ καρδίαις σαρκίναις. Πεποίθησιν δὲ τοιαύτην ἔχομεν διὰ τοῦ Χριστοῦ πρὸς τὸν Θεόν. Οὐχ ὅτι ἱκανοί ἐσμεν ἀφ᾿ ἑαυτῶν λογίσασθαί τι ὡς ἐξ ἑαυτῶν, ἀλλ᾿ ἡ ἱκανότης ἡμῶν ἐκ τοῦ Θεοῦ, ὃς καὶ ἱκάνωσεν ἡμᾶς διακόνους καινῆς διαθήκης, οὐ γράμματος, ἀλλὰ πνεύματος· τὸ γὰρ γράμμα ἀποκτέννει, τὸ δὲ πνεῦμα ζωοποιεῖ.»

«Η συστατική μας επιστολή είστε εσείς, γραμμένη στις καρδιές μας, και που μπορούν να γνωρίσουν και να διαβάσουν όλοι οι άνθρωποι. Και γίνεται εμφανές πως είστε επιστολή του Χριστού που εμείς διακονίσαμε [= διαβάσαμε/καταγράψαμε/επιμεληθήκαμε], γραμμένη όχι με μελάνι, αλλά με Πνεύμα ζωντανού Θεού, όχι σε πλάκες από πέτρα, αλλά σε πλάκες από σάρκινες καρδιές. Και έχουμε τέτοια πεποίθηση προς τον Θεό μέσα από τον Χριστό. Όχι ότι είμαστε ικανοί από μόνοι μας να θεωρήσουμε πως κάτι προέρχεται από εμάς τους ίδιους, αλλά η ικανότητά μας προέρχεται από τον Θεό, ο οποίος και μας έκανε ικανούς διακόνους καινούργιας διαθήκης [= συμφωνίας/συνθήκης/συμμαχίας], όχι γράμματος, αλλά πνεύματος. Επειδή το γράμμα θανατώνει, ενώ το πνεύμα δίνει ζωή.» 

(Καινή Διαθήκη, Προς Κορινθίους Β', 3:2-6, σε δική μου μετάφραση)

• 7:40 :  Η καταπίεση του θυμού είναι μια ακόμα στοχευμένη παρέμβαση στην προσωπικότητά μας: νωρίτερα καταπιέζαμε (ασυνείδητα) πηγαίες τάσεις/ανάγκες για να συμμορφωθούμε με τους εξωτερικούς κανόνες, τώρα καταπιέζουμε (ενσυνείδητα) την πηγαία τάση/ανάγκη του θυμού για να συμμορφωθούμε με έναν κανόνα/αξία που θέτουμε εμείς («είναι καλό να είσαι ήρεμος»).

Αυτό είναι ένα βήμα προς έναν πιο εξετασμένο βίο, μια ζωή που είναι περισσότερο δική μας. Αλλά, αν και ίσως να είναι αναγκαίο κάποιοι από εμάς να περάσουμε από αυτό το στάδιο, είναι προφανές πως δεν είναι ιδανικό: πάλι καταπιέζουμε ένα κομμάτι του πηγαίου «είναι» μας, άρα ο κίνδυνος —να δημιουργηθούν απωθημένα που, άθελά μας, θα μεταχηματίζουν καλές προθέσεις σε προβληματικές συμπεριφορές— παραμένει!

Αντί αυτής της καταπίεσης, ίσως να μπορούσε να υπάρξει μια βαθύτερη αλλαγή που να έχει την δύναμη να σπάσει τον φαύλο κύκλο αυτού του ψυχικού μηχανισμού. Για παράδειγμα, ο μηχανισμός που περιγράφεται στο βίντεο βασίζεται πάνω στην παραδοχή ότι υπάρχει μια, απόλυτη και αντικειμενική ηθική αλήθεια... αλλά, όπως είδαμε ήδη από το δεύτερο επεισόδιο, ο Σωκράτης είχε αμφισβητήσει αυτή την κοσμοθεώρηση!

• Υ.Γ.: Εδώ θα βρείτε μια εξαιρετική παρουσίαση για τα απωθημένα και πώς τα προβάλλουμε στους γύρω μας χωρίς να το αντιλαμβανόμαστε: https://youtu.be/5udJgxOBrtk

Ο Αριστοτέλης, στα Ἠθικὰ Νικομάχεια (1103b-1104b), γράφει:

«πρῶτον οὖν τοῦτο θεωρητέον, ὅτι τὰ τοιαῦτα πέφυκεν ὑπ᾽ ἐνδείας καὶ ὑπερβολῆς φθείρεσθαι, (δεῖ γὰρ ὑπὲρ τῶν ἀφανῶν τοῖς φανεροῖς μαρτυρίοις χρῆσθαι) ὥσπερ ἐπὶ τῆς ἰσχύος καὶ τῆς ὑγιείας ὁρῶμεν· τά τε γὰρ ὑπερβάλλοντα γυμνάσια καὶ τὰ ἐλλείποντα φθείρει τὴν ἰσχύν, ὁμοίως δὲ καὶ τὰ ποτὰ καὶ τὰ σιτία πλείω καὶ ἐλάττω γινόμενα φθείρει τὴν ὑγίειαν, τὰ δὲ σύμμετρα καὶ ποιεῖ καὶ αὔξει καὶ σῴζει. οὕτως οὖν καὶ ἐπὶ σωφροσύνης καὶ ἀνδρείας ἔχει καὶ τῶν ἄλλων ἀρετῶν. ὅ τε γὰρ πάντα φεύγων καὶ φοβούμενος καὶ μηδὲν ὑπομένων δειλὸς γίνεται, ὅ τε μηδὲν ὅλως φοβούμενος ἀλλὰ πρὸς πάντα βαδίζων θρασύς· ὁμοίως δὲ καὶ ὁ μὲν πάσης ἡδονῆς ἀπολαύων καὶ μηδεμιᾶς ἀπεχόμενος ἀκόλαστος, ὁ δὲ πᾶσαν φεύγων, ὥσπερ οἱ ἄγροικοι, ἀναίσθητός τις· φθείρεται δὴ σωφροσύνη καὶ ἡ ἀνδρεία ὑπὸ τῆς ὑπερβολῆς καὶ τῆς ἐλλείψεως, ὑπὸ δὲ τῆς μεσότητος σῴζεται.»

«Ας ξεκινήσουμε λοιπόν με την παρατήρηση ότι τα πράγματα αυτά έχουν από τη φύση τους την ιδιότητα να φθείρονται από την έλλειψη και την υπερβολή, όπως ακριβώς βλέπουμε ότι γίνεται στην περίπτωση της σωματικής ρώμης και της υγείας — το θεωρείτε, φαντάζομαι, φυσικό, για τα όχι φανερά πράγματα να χρησιμοποιούμε τις αποδείξεις που μας προσφέρουν τα φανερά. Έτσι: οι υπερβολικές γυμναστικές ασκήσεις αλλά και οι λειψές φθείρουν τη σωματική δύναμη· επίσης: τα ποτά και τα τρόφιμα, όταν γίνονται περισσότερα ή λιγότερα από κάποια συγκεκριμένη ποσότητα, φθείρουν την υγεία, ενώ τα σύμφωνα με το μέτρο τη γεννούν, την αυξάνουν και τη διασφαλίζουν. Το ίδιο λοιπόν συμβαίνει και στην περίπτωση της σωφροσύνης, της ανδρείας και των άλλων αρετών. Πραγματικά, ο άνθρωπος που συστηματικά τρέπεται σε φυγή μπροστά στο καθετί, που φοβάται τα πάντα και δεν αντιστέκεται σε τίποτε, γίνεται δειλός· ο άνθρωπος, από την άλλη, που δεν φοβάται τίποτε και βγαίνει να αντιμετωπίζει το καθετί, γίνεται απόκοτος· το ίδιο: αυτός που απολαμβάνει συστηματικά όλων των ειδών τις ηδονές και δεν μένει μακριά από καμία, γίνεται ακόλαστος, ενώ αυτός που —σαν αγροίκος— μένει συστηματικά μακριά από όλες τους, γίνεται, θα λέγαμε, αναίσθητος· συμπέρασμα: τη σωφροσύνη και την ανδρεία τις φθείρει η υπερβολή και η έλλειψη, ενώ η μεσότητα τις σώζει.»

Ο David Hume, στο An Enquiry Concerning the Principles of Morals, σχολιάζει:

"In general, we may observe, that the distinction of voluntary or involuntary was little regarded by the ancients in their moral reasonings; where they frequently treated the question as very doubtful, whether virtue could be taught or not? They justly considered, that cowardice, meanness, levity, anxiety, impatience, folly, and many other qualities of the mind, might appear ridiculous and deformed, contemptible and odious, though independent of the will. Nor could it be supposed, at all times, in every man's power to attain every kind of mental, more than of exterior beauty."

Ὁ ἀνεξέταστος βίος οὐ βιωτὸς ἀνθρώπῳ | The unexamined life is not worth living

~ Πλάτων, Ἀπολογία Σωκράτους [38a5–6]

Εδώ θα βρείτε το audio-only version των αντίστοιχων επεισοδίων που βρίσκονται στο YouTube.

Μια σύντομη διασαφήνηση αναφορικά με ένα σημείο του επισοδείου:

Στο 9:27 μου διέφυγε να αναφέρω οτι προσπαθούμε να γεμίσουμε αυτό το υπαρξιακό κενό και μέσω της σύγκρισης και του ανταγωνισμού με τους άλλους.  Δηλαδή προσπαθούμε να βρούμε κάποιο νόημα στη ζωή μας μέσα από την κατανάλωση μη-αναγκαίων αγαθών (που μας κάνει να νιώθουμε όμορφα, αλλά που το συναίσθημα αυτό είναι προσωρινό και το ακολουθεί μια κενότητα, αφού δεν αλλάζει ουσιαστικά κάτι στη ζωή μας), μέσα από την σύγκριση και τον ανταγωνισμό με τους γύρω μας (για μια μεγαλύτερη κοινωνική αποδοχή, αλλά συνήθως εστιάζοντας στον ίδιο τον ανταγωνισμό—να κερδίσουμε—και όχι στο ουσιαστικό νόημα των πράξεων μας, δηλαδή στο πραγματικό τους impact), και μέσα από τον εθισμό (σε συμπεριφορές οι οποίες είναι και αυτές κενές νοήματος όταν το μοναδικό τους αντίκρισμα είναι η διασκέδαση).  Άρα, το να ζούμε μια ζωή της οποίας το νόημα μας διαφεύγει μας δημιουργεί ένα υπαρξιακό κενό, το οποίο προσπαθούμε να γεμίσουμε με συμπεριφορές οι οποίες εξ ορισμού στερουνται νοηματος, με αποτέλεσμα η ζωή μας να γίνεται όλο και πιο κενή περιεχομένου.