Architectenweb Podcast

Toren van Babel is een maandelijkse serie binnen de Architectenweb Podcast. Hierin praat architect Daan Roggeveen (MORE Architecture) met ontwerpers, ontwikkelaars en andere experts die allemaal hun eigen perspectief hebben op hoogbouw. Doel is het antwoord vinden op de vraag: hoe maak je nu een echt goed hoog gebouw? De gast deze maand is Carolien Schippers, oprichter van CAS. 

Carolien is een absolute ervaringsdeskundige op gebied van hoogbouw. Ze werkte bij Foster & Partners, OMA en BIG aan (zeer) hoge gebouwen over de hele wereld. Ze woonde jarenlang in New York, waar ze voor BIG aan superhoogbouw werkte. We praten over een aantal van deze opmerkelijke gebouwen, hoe ze tot stand kwamen, en hoeveel ruimte er voor architectuur is in deze gebouwtypologie. 

Daarbij hebben we het ook over de New York Zoning Law, die al deze hoogbouw mogelijk maakt. Hoe werkt de zoning law in vergelijking met de Nederlandse hoogbouw regelgeving? Wat is de rol van air rights, hoe werken incentives? Carolien pleitte eerder al voor het gebruik van zoning in Nederland en gaat in de podcast verder in op wat we ervan kunnen leren.

Tenslotte vertelt Carolien over haar nieuwe hoogbouwonderzoek Core Issues, waarin ze pleit voor hoogbouw als culturele en architectonische opgave. Luisteren dus!

Toren van Babel wordt mede mogelijk gemaakt door Stichting Hoogbouw.

Idee & Presentatie:  Daan Roggeveen (MORE Architecture)
Productie & Techniek: Geert Vlieger
Muziek: Job Roggeveen
Reacties: hoogbouw@more-architecture.com

De bij de podcast getoonde foto van The Spiral in New York is gemaakt door Carolien Schippers.

Weinig ontwikkelaars zijn zo ambitieus als Synchroon. In 2030 wil de project- en gebiedsontwikkelaar de CO2-uitstoot van zijn bouwprojecten gehalveerd hebben en zo Paris Proof zijn. Daarbij zet Synchroon ook stevig in op circulair en natuurinclusief bouwen, en stuurt het op schoonheid. Afgelopen jaar is het ontwikkelteam van Synchroon gegroeid, want het bedrijf wil blijven bouwen. “Dat zijn we verplicht aan al die woningzoekenden.”

Ter compensatie van de CO2-uitstoot van zijn eigen projecten is Synchroon enkele jaren geleden gestart met het planten van bomen in Nederland, Bolivia, Ethiopië en Oeganda. Dat was wel even schrikken, vertelt Tobias Verhoeven van Synchroon: hoeveel CO2 er uitgestoten werd en hoeveel bomen er daarom aangeplant moest worden. Ondertussen staat de teller op meer dan 500.000 aangeplante bomen.

In een eerste reactie hierop wilde Synchroon in 2030 klimaatneutraal zijn. Maar na de eerste doorrekeningen daarvan bleek dat te ambitieus. Nu werkt het hard om in 2030 de CO2-uitstoot gehalveerd te hebben en dan Paris Proof te zijn. Ieder project binnen Synchroon krijgt daarom nu naast financiële kaders ook een CO2-budget mee.

Vanuit de overheid zou er actief op CO2-uitstoot gestuurd moeten gaan worden en zou er een eenduidige rekenmethode voor vastgelegd moeten worden, stelt Verhoeven in de podcast. De huidige onduidelijkheid bemoeilijkt het gesprek in de branche over bijvoorbeeld de materiaalgebonden CO2-uitstoot en werkt daardoor remmend. Terwijl we juist moeten versnellen en innoveren. Vanuit TBI, waar Synchroon onderdeel van is, is voor de innovaties de Klimaattrein gelanceerd. In dit programma worden innovaties en initiatieven ondersteund die helpen om de CO2-uitstoot van onze gebouwde omgeving te verminderen.

Verhoeven ziet dat architecten ook beginnen te rekenen aan de CO2-uitstoot van hun projecten, maar vindt dat de architectenbranche daarin wel moet versnellen. Architecten moeten daar meer kennis over in huis hebben, stelt hij.

Binnen Synchroon wordt ook steeds meer gesproken over de schoonheid van de gebouwde omgeving. Want pas als iets echt mooi is, willen we het behouden, en is iets pas echt duurzaam, benadrukt Verhoeven. Binnen projecten wordt bij Synchroon daarom aan het begin vastgelegd wat voor schoonheid er gerealiseerd moet gaan worden. Gedurende het ontwerp- en bouwproces wordt die ambitie er steeds bijgepakt. Die schoonheid hoeft niet per se meer te kosten, denkt Verhoeven, het gaat wat hem betreft vooral om aandacht.

Synchroon werkt met allerlei architectenbureaus samen. Hoe worden die geselecteerd? In de podcast legt Verhoeven uit dat bij ieder project steeds een passende architect gezocht wordt. Ieder project is anders en kent een andere afweging daarin. Bij sommige projecten worden de ontwerpen op een bepaald moment overgenomen door een uitwerkbureau, bij andere projecten dienen architecten het project zover uit te kunnen werken dat de aannemer er direct mee verder.

Alweer acht jaar geleden is Synchroon samen met de BNA het Next Step Program gestart om jonge architectenbureaus in hun groei een volgende stap aan te bieden. Naast een geldprijs ontvangen de winnaars ook een opdracht van Synchroon. Van de vier winnaars tot nu toe werken er ondertussen drie aan een opdracht voor Synchroon.

Het beeld bij de podcast is een impressie van het concept dat Synchroon heeft ontwikkeld om de stadsranden te verdichten. Dit concept is ‘Gangen’ genoemd en is samen met &Bogdan en Flux Landscape ontwikkeld. De inzet van het concept is om het landschap rond de steden te versterken, en de verrommeling ervan te stoppen, door de stadsranden daaraan echt te ontwerpen. Een deel van de opbrengst van die stedelijke ontwikkeling kan geïnvesteerd worden in de verbetering en bescherming van het landschap. Synchroon is momenteel aan het kijken of het een eerste stadsrand volgens dit concept kan realiseren.

Voor de Olympische Spelen in Parijs, komende zomer, wordt één nieuw stadion gerealiseerd en dat is ontworpen door VenhoevenCS en Ateliers 2/3/4. In deze podcast gaat Michiel van Raaij, hoofdredacteur van Architectenweb, in gesprek met Cécilia Gross, architect en partner van VenhoevenCS, over het ontwerp voor het Olympisch zwembad en de spectaculaire houten overkapping die daar deel van uitmaakt. Met balken van maar 55 cm hoog wordt een overspanning van 90 meter gehaald – door het hout op trek te belasten.

Het leek uit het niets te komen, de winst van VenhoevenCS in de aanbesteding voor het Olympisch zwembad in Parijs. Maar het Amsterdamse bureau had al tien jaar eerder besloten om de Franse markt te betreden en had al aan meerdere aanbestedingen van sportcentra meegedaan – tot dan zonder succes. Of beter gezegd: zonder winst, want door de aanbestedingen had het bureau wel een netwerk opgebouwd in Frankrijk en was het in beeld bij opdrachtgevers van sportcentra.

Hoe lukte het om deze aanbesteding te winnen? “Je moet het beste team zijn”, vertelt architect Cécilia Gross in de podcast. In Ateliers 2/3/4 had VenhoevenCS een co-architect gevonden die op dezelfde manier werkt en vergelijkbare doelen nastreeft. Verder waren een goede bouwer, goede adviseurs en een goede exploitant aan boord. Want het ging bij het Olympisch zwembad om een DBFMO: Design, Build, Finance, Maintain & Operate. Na de bouw houdt het consortium het Olympisch zwembad nog 20 jaar in beheer.

Het belangrijkste doel van het ontwerpteam was daarom om een sportcentrum te ontwerpen dat de komende 20, nee zelfs 100 jaar, goed gebruikt zou worden. Gewoon een heel goed sportcentrum dat ook geschikt zou zijn om er een paar weken Olympische zwemwedstrijden in te organiseren waar 6.000 mensen naar komen kijken. Zo omschrijft Gross het in de podcast.

Het gebouw moest daarom in de eerste plaats een goed sportcentrum worden dat de komevan betekenis zou zijn voor Saint-Denis, de voorstad in het noorden van Parijs waar het ligt. Een gebouw dat daarbij ook geschikt zou zijn om een paar weken te gebruiken als Olympisch zwemstadion. Zo omschrijft Gross het in de podcast.

Na de Olympische Spelen zal het zwembad gebruikt blijven worden als officiële trainingslocatie van bijvoorbeeld de duikers. In de twee lagen onder het zwembad is ruimte gemaakt voor een oefenzwembad, wellness, fitness en bouldering (klimmen zonder touwen). Een centrale entree met restaurant betrekt de verschillende programmaonderdelen tot elkaar en stimuleert onderlinge interactie.

Terug naar het grote zwembad. In het ontwerp van de houten overkapping daar hebben VenhoevenCS en Ateliers 2/3/4 een aantal hele slimme ingrepen gedaan waardoor “een bloedmooie ruimte” is ontstaan die tegelijkertijd enorm duurzaam is. De meeste energie in een zwembad gaat naar de lucht boven het zwemwater, legt Gross in de podcast uit, waardoor het zaak was die ruimte te verkleinen. Het ontworpen hangende dak doet precies dat, terwijl vanaf de tribunes aan de zijkant nog steeds goed zicht is op het water. Door de houten dakconstructie op trek te belasten bleek die maar 55 cm hoog te hoeven zijn. Met die beperkte hoogte wordt maar liefst 90 meter overspannen.

Het gemiddelde uurtarief van architecten in België ligt ongeveer half zo hoog als het gemiddelde uurtarief in Nederland. Dat maakt het vakgebied in België weinig aantrekkelijk om in te werken, stelt architect Oana Bogdan (&Bogdan). In Nederland liggen de uurtarieven nu nog op een goed niveau doordat de lonen van architecten vastgelegd zijn in een algemeen geldende cao. Maar om die algemeen geldigheid te behouden, dient de BNA meer dan zestig procent van alle architecten te vertegenwoordigen. En daar dreigt het nu mis te gaan, waarschuwt Wingender. Zonder cao kunnen we volgens hem qua uurtarieven zo in de situatie van België belanden.

Het uurtarief van architecten in België behoort tot de laagste van West-Europa. Daarom werken architecten in België veel meer uren dan architecten in de omringende landen, significant meer dan architecten in Nederland. Dat is gebleken uit eerder onderzoek door de Branchevereniging Nederlandse Architectenbureaus (BNA) en de Architect’s Council of Europe.

Waar het gemiddelde uurtarief in Nederland richting de 120 euro per uur gaat, blijft die in België regelmatig steken onder de 60 euro per uur, vertelt Bogdan in de Architectenweb Podcast. Dat staat een gezonde bedrijfsvoering van architectenbureaus in de weg en maakt het vakgebied voor werknemers weinig aantrekkelijk om in te werken. Talentvolle ontwerpers ziet ze dan ook massaal vertrekken naar andere vakgebieden.

Waar een startend architect in Nederland bij een fulltime werkweek nu zo’n 2.700 euro bruto verdient, zit een startend architect in België maar net boven het minimumloon. Door als (schijn)zelfstandigen te werken, houden startende architecten in België er nog iets aan over. Maar het is te weinig om goed van te kunnen leven, verklaart Bogdan. Jonge architecten in België zijn genoodzaakt om bij hun ouders te blijven wonen of op hun studentenkamer, want een eigen woning kunnen ze niet betalen.

De lage honoraria in België hebben volgens Bogdan meerdere oorzaken. Het begint erbij dat architecten hun werk te graag doen. Verder kent België relatief lage vastgoedprijzen. Dat drukt de honoraria van architecten. Daarbij komt een grote concurrentie tussen architectenbureaus, ook op tarieven. Er is altijd wel een jong bureau dat het voor minder wil doen.

‘Zonder cao gaan we ook in Nederland op uurtarief concurreren’
In Nederland is er nu nog een algemeen geldende cao voor de architectenbranche. Doordat alle architectenbureaus zich aan die cao moet houden, liggen de uurtarieven voor architecten in Nederland nog op een goed niveau, stelt Wingender. In Nederland concurreren bureaus maar voor een klein deel op arbeidskosten; ze concurreren voor het grootste deel op hun visie, hun aanpak, hun diensten, en dergelijke. Op prijs-kwaliteit dus in plaats van enkel op prijs.

De cao wordt uitonderhandeld door de BNA en de vakbonden. De BNA consulteert daarbij eerst haar leden. Hoewel de BNA in basis ook alle werknemers in de branche vertegenwoordigt, onderhandelt de cao-delegatie van de BNA in dat proces formeel namens de werkgevers in de branche. Zolang het percentage architect-werknemers van BNA-bureaus meer dan zestig procent bedraagt van alle architecten die in loondienst werken kan het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW) de cao algemeen verbindend verklaren. Maar bij de BNA is die zestig procent in gevaar, mede als gevolg van de uitdagende markt momenteel. Het is op het randje, waarschuwt Wingender. Veel architectenbureaus zijn zich niet van dat risico bewust.

Zonder cao zullen architectenbureaus ook in Nederland op uurtarief gaan concurreren, waarschuwt hij. Een situatie als in België, met echt te lage uurtarieven, is dan ook denkbaar in Nederland.

Aan de Oostflank van Rotterdam komen 30.000 woningen, met alle voorzieningen die daarbij horen, plus ruimte voor makers, een rivierpark, een nieuwe sneltram, een nieuwe brug, en nog veel meer. Jeroen Zuidgeest is architect, stedenbouwkundige en oprichter van Studio for New Realities en werkte met zijn team de afgelopen jaren samen met de gemeente Rotterdam aan de overkoepelende visie voor de Oostflank. In de podcast vertelt hij uitgebreid over de plannen, maar gaat hij daarnaast ook in op de benadering van zijn bureau, dat door alle schalen werkt: van strategische visies voor stadsdelen, via masterplannen voor gebieden, tot aan gebouwen.

De overkoepelende visie voor de Oostflank betreft de gebieden tussen Prins Alexander en Zuidplein. Het gaat dan om Alexanderknoop, Boszoom / Lage Land / Prinsenland, Kralingse Zoom, De Esch, Feyenoord City, Bloemhof / Hillesluis en Hart van Zuid. De visie voor de Oostflank is onlangs goedgekeurd door de gemeente Rotterdam en wordt nu vastgelegd als een gedeeltelijke herziening van de Omgevingsvisie voor deze gebieden.

Samen met de gemeente Rotterdam heeft Studio for New Realities de afgelopen jaren gewerkt aan de visie. In de podcast vertelt Jeroen over de uitdagingen in de Oostflank en de ambitie die nu is geformuleerd. Zo vertelt hij dat er rond de OV-knooppunten ruimte is voor verdichting in de vorm van hoogbouw, maar dat in de tussenliggende gebieden gedacht wordt aan een ‘intense stedelijkheid’ in de vorm van lagere bebouwing. Denk aan de dichtheid van bijvoorbeeld Rotterdam Noord. Hij hamert daarbij op openbare ruimte als verblijfsruimte, in plaats van als verkeersruimte, en vertelt dat er in de plinten en binnengebieden ruimte komt voor voorzieningen en kleinschaliger retail, maar zeker ook voor makers.

In de plannen voor de Oostflank gaat logischerwijs veel aandacht uit naar de brugverbinding over de Maas die er zal komen. Vanuit de politiek wordt de mogelijkheid opengehouden dat er ook auto’s overheen komen te rijden. Wat Jeroen betreft wordt het een brug enkel voor wandelaars, fietsers en de nieuwe sneltram. Op die manier kan de brug ook een verblijfsplek worden; een brug die op de oevers ‘als een octopus’ verbindingen legt, en onderdeel wordt van het rivierpark dat hier aan beide zijden van de Maas komt.

Met zijn bureau, Studio for New Realities, werkt Jeroen aan meer strategische visies voor stadsdelen, maar werkt hij ook aan masterplannen voor gebieden en ook aan gebouwen. Het bureau werkt dus echt door de schalen heen. Daarbij vertelt Jeroen dat hij met zijn bureau sterk gericht is op de strategie en op de programmering om tot fijne, levendige buurten te komen.

Naast de visie voor de Oostflank, illustreert Jeroen deze benadering aan de hand van het masterplan voor District U in Vlaardingen. Het gebied, waar Unilever lang een groot onderzoekscentrum had, wordt getransformeerd tot gemengd stedelijk gebied. In aansluiting op de havenactiviteiten ten westen van het gebied komt aan die zijde ruimte voor schone bedrijvigheid. In aansluiting op de woonbuurt ten oosten van het gebied komt aan die zijde ruimte voor woningbouw.

Vlaardingen ligt op de noordoever van de Maas, maar op die oever ligt vooral havenbedrijvigheid. De stad ligt daarbij ook nog eens achter een combinatie van dijk, metrolijn en autoweg. Met de ontwikkeling van District U zal de stad nu echt met de rivier verbonden worden. Daarvoor heeft Jeroen zich met zijn team hard gemaakt voor een extra verbinding van de stad het gebied in. En die gaat er komen.

In het gebied ontwerpt Studio for New Realities nu ook verschillende gebouwen. Het eerste betreft de strategische renovatie van het bestaande auditorium, dat het hart van de buurt moet gaan vormen. De tweede betreft sociale woningbouw voor een lokale woningcorporatie. Op dit voormalige industrieterrein mag de architectuur van die gebouwen stoer zijn, vertelt Jeroen.

Robert Winkel is ontwikkelaar bij Nice developers en architect bij Mei architects and planners. In de tandem van ontwikkelaar-architect heeft hij zijn nek uitgestoken met het uiterst duurzame, houten woongebouw Sawa in Rotterdam, dat nu in aanbouw is. Als ontwikkelaar en architect wil hij nu verder. Geen massieve betonbouw meer, alleen nog gebouwen die even duurzaam en sociaal zijn als Sawa, of beter. Enkel nog Paris Proof projecten dus.

De Architectenweb Podcast wordt mede mogelijk gemaakt door AGC.

Het was van tevoren niet zo bedacht, legt Winkel in de podcast uit, maar de bouwkundige structuur van Sawa blijkt ook goed bruikbaar voor andere gebouwtypen: gesloten bouwblokken, kubusvormige blokken, scholen, of woontorens tot wel 100 meter hoogte. Het bouwkundige concept dat hij met zijn team voor Sawa ontwikkeld heeft, vindt hij zo interessant dat hij op allerlei plekken in Nederland aan het kijken is of een plan à la Sawa haalbaar is. Daarbovenop trekt hij er komend jaar Europa mee in om te kijken of er in Duitsland, Noord-Italië, Noord-Spanje en Frankrijk interesse voor is. Een investering van Focus Real Estate in Nice Developers maakt dit mede mogelijk.

Wat maakt Sawa dan zo bijzonder? In de podcast gaat Winkel daar uitgebreid op in. De basis is een houten draagconstructie bestaande uit kolommen en balken. Voor de galerij op het noorden en de diepe balkons op het zuiden zijn de balken naar buiten toe verlengd. Op de balken liggen massieve houten vloerplaten waarop als massa gerecycled dakgrind gelegd is. Om ervoor te zorgen dat het hout altijd weer als schoon hout hergebruikt kan worden, en daarmee dus te kunnen claimen dat de CO2 in het hout opgeslagen blijft, vond Winkel het cruciaal dat de noodzakelijke massa op de vloeren droog zou zijn. Zo kwam hij met zijn team uit op recycled dakgrind. Dat schep je er zo weer af.

Het verhaal gaat verder in het groen dat rondom op de balkons aangebracht wordt. Dat groen heeft hij uitgewerkt in samenwerking met zijn vriend Piet Vollaard, die onlangs de tweede editie van zijn gids voor natuurinclusief bouwen presenteerde. Dat groen moet “aardig zijn om naar te kijken” maar is vooral dienstbaar aan insecten en vogels. Weer een heel ander verhaal betreft het ventilatiesysteem in het gebouw, waarin CO2-gestuurd buitenlucht binnengehaald wordt. Dat gebeurt zonder buizen en zonder voorverwarming of -koeling. “Vergelijkbaar met wanneer je een raampje open zou zetten.”

In het gebouw is de toepassing van beton geminimaliseerd. De fundering, begane grond en liftkern is ervan gemaakt. Meer niet. En dat beton is nu gerealiseerd. De volgende fase is de houtbouw, die tegen de zomer van 2024 klaar moet zijn. Na oplevering blijft Winkel met zijn team trouwens nog vijf jaar betrokken bij Sawa om te leren hoe alles in het gebouw zich houdt. Werkt alles zoals bedacht?

Naast de bouwkundige duurzaamheid heeft Winkel zich bij Sawa ook nadrukkelijk gericht op sociale duurzaamheid. Bijna de helft van de woningen valt onder de middenhuur. Ook zijn er verschillende gemeenschappelijke ruimtes voor de bewoners. Als ontwikkelaar neemt hij genoegen met een beperkte winst van 4-5%. Daardoor blijft er meer geld over om in het gebouw te investeren. Ook zijn zo meer betaalbare woningen mogelijk. En daar is het hem om te doen; een werkelijk duurzame en sociale architectuur te realiseren.

Toren van Babel is een maandelijkse serie binnen de Architectenweb Podcast. Hierin praat architect Daan Roggeveen (MORE Architecture) met ontwerpers, ontwikkelaars en andere experts die allemaal hun eigen perspectief hebben op hoogbouw. Doel is het antwoord vinden op de vraag: hoe maak je nu een echt goed hoog gebouw? De gast deze maand is architect Evert Klinkenberg, mede-oprichter van BETA.

Evert vertelt over zijn ervaring in Zwitserland, waar hij studeerde aan de ETH, en bij kantoor Herzog & de Meuron meewerkte aan het ontwerp van de hoogste toren van Basel. 

Hij vertelt over zijn terugkeer naar Amsterdam, en de start van BETA, het architectenbureau dat hij samen met Auguste van Oppen begon. BETA heeft een systematische manier van werken ontwikkeld, waarbij onderzoek en ontwerp zich parallel ontwikkelen. Dat komt onder andere naar voren in het onderzoek dat het bureau deed naar beweeglogica in opdracht van de Gemeente Amsterdam. De ideeën uit dat onderzoek werden vervolgens realiteit in het gebouw De Draaier op Oostenburg in Amsterdam, dat recent werd opgeleverd. 

In het onderwerp drie generatie wonen was de volgorde andersom: het realiseren van een woning voor drie generaties zette het bureau op het spoor van een onderzoek, dat leidde tot een inspirerend boek in samenwerking met gebiedsontwikkelaar AM. We bespreken bovendien de kansen voor het wonen met meerdere generaties in hoogbouw. 

Tenslotte praten we over de fascinatie die Evert uit Zwitserland heeft meegenomen: mid-rise gebouwen als kans voor verdichting en als alternatief voor hoogbouw.

Toren van Babel wordt mede mogelijk gemaakt door Stichting Hoogbouw.

Idee & Presentatie: Daan Roggeveen (MORE Architecture)
Productie & Techniek: Lieven Heeremans
Muziek: Job Roggeveen
Reacties: hoogbouw@more-architecture.com

Op één van de oostelijke eilanden in Amsterdam, Oostenburg, is de afgelopen jaren een stedelijke buurt verrezen die nagenoeg autovrij is en waarvan de hoge kwaliteit van de openbare ruimte en de architectuur in het oog springt. De gerealiseerde gebouwen in de buurt hebben een wisselende breedte en hoogte, een wisselend programma en uitstraling, en zijn door allerlei verschillende architecten ontworpen. In gesprek met stedenbouwkundige Tess Broekmans van Urhahn over het ontwerp voor de buurt die ze zelf typeert als een ‘pandenstad’.

Een stedelijk gebied dat in staat is om continu te veranderen, dat met en door haar bewoners gemaakt wordt; dat is een duurzame en aantrekkelijke plek om te wonen en te werken. Dat is de overtuiging van Urhahn dat in die context spreek over de Spontane Stad: een stad die werkelijk ruimte biedt voor initiatieven van bewoners, van collectieven en van bedrijven. Veel oude binnensteden konden zo spontaan groeien. En hier en daar zijn er gebieden met een vergelijkbare potentie. Zoals bedrijventerreinen met een versnipperd bezit die nu van kleur verschieten.

Op Oostenburg ontwierp Urhahn in 2011 de basis voor zo’n spontane stadsontwikkeling. Tussen de grote gebouwen op het schiereiland – Van Gendthallen, INIT en Werkspoorhal – ontwierp het bureau een pandenstad met een veel kleinere korrelgrootte. Om ruimte te bieden aan een diversiteit aan initiatieven en programma’s, was deze pandenstad opgebouwd uit kavels van verschillende groottes, waarop kleine en grote gebouwen gerealiseerd konden worden.

In Amsterdam werd er in 2011 bijna niet meer gebouwd. De kleinschalige verkaveling die Urhahn voorstelde, bood Stadgenoot – dat de meeste grond op Oostenburg bezat – de mogelijkheid om het gebied pand voor pand te ontwikkelen. Bottom-up.

Het liep echter anders. Toen de markt aantrok meldden zich al snel ontwikkelaars die verschillende velden in het gebied wilden ontwikkelen. Als een van de weinige gebieden in Amsterdam had Oostenburg een uitgewerkt stedenbouwkundig plan. Hier konden ontwikkelaars direct aan de slag. Daarop heeft Stadgenoot verschillende velden aan verschillende ontwikkelaars gegund. Het gaat om onder andere VORM, AM en Being. De onderlegger van de pandenstad is daarbij wel gebleven.

Ieder gebouw op Oostenburg heeft zijn eigen structuur en ontsluiting. Hoewel de buurt dus in grotere delen ontwikkeld is, kan het in de toekomst wel in kleinere eenheden doorontwikkeld worden, benadrukt Broekmans in de podcast.

Binnen het concept van de pandenstad paste geen ondergrondse parkeergarage die onder de verschillende panden zou doorlopen. Ook was de grond van het voormalige industriegebied vervuild. Het parkeren is daarom ondergebracht in een apart parkeergebouw, dichtbij de uitvalswegen. Broekmans geeft aan dat, mocht er in de toekomst minder behoefte zijn aan parkeerruimte, dat gebouw getransformeerd kan worden.

Tijdens de ontwikkeling van Oostenburg ging de stijging van de bouwprijzen gelijk op met de stijging van de woningprijzen. Dat is hier een geluk geweest, beaamt Broekmans. Daardoor is de ambitie wat betreft de architectuur overeind gebleven.

In de formulering van de maximale bouwenveloppen was ruimte gelaten om daar open gangen en trappenhuizen aan toe te voegen. Dat is ook bijna overal gebeurd. En dat vertaalt zich bijvoorbeeld in passages die van de straat naar de binnentuinen lopen, waar dan de hoofdentrees tot de gebouwen aan liggen, net als de fietsparkeergarages. Als gevolg daarvan zijn de bouwblokken in het gebied heel permeabel geworden. Overal kun je van de straat doorsteken naar de binnentuinen.

Deze podcast is mede mogelijk gemaakt door AGC.

Toren van Babel is een maandelijkse serie binnen de Architectenweb Podcast. Hierin praat architect Daan Roggeveen (MORE Architecture) met ontwerpers, ontwikkelaars en andere experts die allemaal hun eigen perspectief hebben op hoogbouw. Doel is het antwoord vinden op de vraag: hoe maak je nu een echt goed hoog gebouw? De gast deze maand is Frank Suurenbroek, lector Bouwtransformatie aan de Hogeschool van Amsterdam.

Frank vertelt over zijn boek ‘Neuroarchitectuur, het ontwerpen van Hoogbouwbouwsteden op Ooghoogte’, dat hij samen met collega Gideon Spanjar schreef, en dat is verschenen bij uitgeverij NAi010. We praten over de verdichtingsopgaven waar de Nederlandse steden voor staan, en over de ontwerpoplossingen voor hoogstedelijk gebied die Frank en Gideon in het boek in beeld hebben gebracht. Frank legt uit hoe ze daarbij gebruik hebben gemaakt van kennis uit de neurowetenschappen om te begrijpen wat voor effect bepaalde ontwerpoplossingen hebben op mensen.

Daarnaast vertelt hij over zijn nieuwste onderzoek ‘Building for Wellbeing’, met daarin een parallelle analyse van de belangrijkste verdichtingslocaties in Nederland. We bespreken hoe je de essenties van zo’n verdichtingsopgave scherp kan krijgen, en hoe je de belangrijkste elementen in een plan houdt.

En we spreken over zijn passie voor stedelijke transformatie, en hoe zijn promotieonderzoek naar de stadsranden van Haarlem hem op dat spoor hebben gezet.

Het beeld bij de podcast toont een straatbeeld in Vancouver waarin door middel van een heatmap in beeld is gebracht waar mensen in zo'n straatbeeld precies naar kijken. Dat blijkt vooral te zijn waar ze andere mensen verwachten, dus op straat en in de plinten van gebouwen, maar er wordt zeker ook omhoog gekeken, naar de torens die boven de plinten uitstijgen.



Toren van Babel wordt mede mogelijk gemaakt door Stichting Hoogbouw.

Idee & Presentatie: Daan Roggeveen (MORE Architecture)
Productie & Techniek: Lieven Heeremans
Muziek: Job Roggeveen
Reacties: hoogbouw@more-architecture.com

Kantoorgebouwen, scholen, gemeentehuizen, sportgebouwen… bij ArchiTech Company worden ze allemaal parametrisch ontworpen. Met behulp van algoritmes worden de ontwerpen verregaand geoptimaliseerd, wat grote besparingen oplevert wat betreft materiaalgebruik en energiegebruik. Een gesprek over het werken met data, parametrisch ontwerpen en generative artificial intelligence. Tussendoor vertelt Van Capelleveen daarbij ook over zijn ervaringen bij Atelier Politiebouwmeester dat hij mede oprichtte.

De opgaven waar we voor staan zijn complex, schetst Lennaert van Capelleveen, architect en medeoprichter van ArchiTech Company. De meeste projecten liggen in de bestaande stad en vragen om een afgewogen reactie op de omgeving en de gebouwde structuren die er misschien al staan. Daarbij moeten projecten radicaal verduurzaamd worden. In het klimaatakkoord van Parijs is afgesproken om de CO2-uitstoot met meer dan de helft te verminderen ten opzichte van de situatie in 1990. Als je je dan bedenkt dat projecten er jaren over doen om gerealiseerd te worden, dan betekent het dat we nu projecten moeten ontwerpen die die doelen halen.

Met foammodellen en mooie verhalen komen we er niet, stelt Van Capelleveen. We moeten echt gaan werken met de beschikbare data, die voeden aan parametrische modellen, en die met algoritmes optimaliseren. En daarbij de modellen continu bevragen op hun prestaties.

In het ontwerp voor de gezamenlijke huisvesting van het Yes College en Kindcentrum Aquamarijn in Den Haag, door Spring Architecten en ArchiTech Company, zijn in de gevel rond de ramen gebogen kapjes toegevoegd. Die verminderen de directe instraling van de zon, waardoor er wel daglicht en uitzicht is, maar veel minder opwarming door de zon. Daardoor kon de klimaatinstallatie van het scholencomplex 30% kleiner worden. Het budget dat daarmee vrijkwam, is geïnvesteerd in extra gevelisolatie. Daardoor kon het gebouw van bijna energieneutraal, BENG, naar energieneutraal, ENG.

Het lijkt zoiets kleins, de toevoeging van kapjes rond de ramen, maar het werkt dus ver door. Omdat de bezonning op iedere gevel anders is, wordt iedere gevel door ArchiTech Company ook anders behandeld. Bij staande ramen gebruikt het bureau regelmatig kapjes, bij glazen gevels vaak lamellen en bij bandramen vaak doorlopende luifels. Welke oplossing wanneer toegepast wordt, is afhankelijk van het programma en de situatie, legt Van Capelleveen uit.

Een multifunctionele accommodatie in Zuidwolde is door BCT Architecten en ArchiTech Company voorzien van een luifel uit houten latten die rondom varieert in vorm en zo af en toe ook een scherm vormt voor de ramen. Het bestaande sportcomplex is mede hierdoor getransformeerd tot een aantrekkelijke omgeving met ook een bibliotheek, een theaterzaal, zorgvoorzieningen, speciale ruimten voor de jeugd, en centraal een woonkamer met bar. 

Een dergelijke, gevarieerde gevel lijkt misschien duur, vertelt Van Capelleveen, maar door deze parametrisch te ontwerpen zijn alle latten met hun maatvoering bekend. Die data kon de leverancier van de gevel direct in zijn eigen productieproces inzetten. File 2 Factory. Al vroeg in het ontwerpproces kon zo ook bekeken worden of dit haalbaar was. En dat bleek zo te zijn. Het gebouw is momenteel in uitvoering.

Toren van Babel is een maandelijkse serie binnen de Architectenweb Podcast. Hierin praat architect Daan Roggeveen (MORE Architecture) met ontwerpers, ontwikkelaars en andere experts die allemaal hun eigen perspectief hebben op hoogbouwl. Doel is het antwoord vinden op de vraag: hoe maak je nu een echt goed hoog gebouw? De gast deze maand is architect en stedenbouwkundige Nathalie de Vries, founding partner van MVRDV. 

In de podcast vertelt Nathalie over de start van MVRDV met het winnen van Europan, en over de vroege obsessie van het bureau met verdichting en stapelen. Ze legt uit hoe die fascinatie fysieke vorm heeft gekregen in het oeuvre van het bureau, en hoe de publicaties FARMAX en KM3 zich daartoe verhouden. En ze vertelt over het recent opgeleverde project ‘Canyon’ in San Francisco met betaalbare woningen in hoogbouw. 

Daarnaast praten we over haar leerstoel ‘public building’ aan de TU in Delft. In haar leerstoel richt Nathalie zich op het thema multipliciteit, en in het interview legt ze uitgebreid uit wat dat betekent. En ze vertelt over de populaire ontwerpstudio High Rise Culture, waarin studenten een aan hoogbouwprojecten ontwerpen. 

Tenslotte hebben we het over rol als stadsbouwmeester in Groningen, een stad die voor een flinke verdichtingsopgave staat. We bespreken hoe de stad omgaat met hoog of hoger bouwen, hoe het hoogbouwbeleid daarbij helpt, en hoe vergelijkbare steden daarvan kunnen leren. Luisteren dus!

Toren van Babel wordt mede mogelijk gemaakt door Stichting Hoogbouw.

Idee & Presentatie: Daan Roggeveen (MORE Architecture)
Productie & Techniek: Lieven Heeremans
Muziek: Job Roggeveen
Reacties: hoogbouw@more-architecture.com

Toren van Babel is een maandelijkse serie binnen de Architectenweb Podcast. Hierin praat architect Daan Roggeveen (MORE Architecture) met ontwerpers, ontwikkelaars en andere experts die allemaal hun eigen perspectief hebben op hoogbouw. Doel is het antwoord vinden op de vraag: hoe maak je nu een echt goed hoog gebouw? De gast deze maand is Flora Nycolaas, hoofdontwerper stedenbouw bij de dienst Ruimte & Duurzaamheid van de gemeente Amsterdam.

In de podcast vertelt Flora Nycolaas over het nieuwe Amsterdamse hoogbouwbeleid. Het beleid, dat recent is vernieuwd, omschrijft op stedelijk niveau waar in de stad hoogbouw mogelijk is, namelijk buiten het centrum en de 19e-eeuwse ring, en rondom de knooppunten van OV-infrastructuur. En ook op gebouwniveau heeft het hoogbouwbeleid duidelijke kaders voor een goed gebouw in Amsterdam.

Flora gaat ook in op de Amsterdamse Omgevingsvisie 2050, waaraan zij werkte. In deze Omgevingsvisie vormt de verdichtingsopgave binnen de bestaande stad een belangrijk thema. We spreken onder meer over het veranderde perspectief op verdichting. 

En Flora vertelt over haar promotieonderzoek aan de TU Delft, waar ze zich richtte op de veranderbaarheid van de stad. We spreken over hoe stedenbouwkundige structuren en eigendom kansen en beperkingen bieden voor veranderbaarheid. En tenslotte spreken we over de veranderbaarheid van hoogbouw: als een structuur die meerdere manieren van gebruik toelaat. 

Toren van Babel wordt mede mogelijk gemaakt door Stichting Hoogbouw.

Idee & Presentatie: Daan Roggeveen (MORE Architecture)
Productie & Techniek: Lieven Heeremans
Muziek: Job Roggeveen
Reacties: hoogbouw@more-architecture.com

Toren van Babel is een maandelijkse serie binnen de Architectenweb Podcast. Hierin praat architect Daan Roggeveen (MORE Architecture) met ontwerpers, ontwikkelaars en andere experts die allemaal hun eigen perspectief hebben op hoogbouw. Doel is het antwoord vinden op de vraag: hoe maak je nu een echt goed hoog gebouw? De gast deze maand is architect Jan Peter Wingender, medeoprichter van Office Winhov.

In de podcast vertelt Jan Peter over het ontstaan van Office Winhov en de positie van het bureau binnen de Nederlandse architectuur. Hij legt uit hoe de focus van het bureau ligt bij het werken aan en intensiveren van de bestaande stad.

Jan Peter vertelt over zijn visie op verdichting en hoogbouw: over het Duitstalige idee ‘Hochhaus’: woontorens als ‘hoge huizen’ in de stad, waarbij proportie, maat en schaal, en de stedelijke horizon een belangrijke rol spelen.

En we spreken over de vraag hoe je prefabricage en rationaliteit combineert met architectonische kwaliteit. Jan Peter licht dit toe aan de hand van de woontorens die het bureau recent heeft ontworpen en gebouwd, in onder meer Amsterdam, Zürich en Eindhoven, waarin dragende betonnen prefabgevels zijn toegepast. Hij gaat hierbij uitgebreid in op de visie van Office Winhov op bouwbaarheid en repetitie in hoogbouw.

Een goed hoog gebouw? Dat staat wat Jan Peter betreft met zijn voeten in de straat, en het dient de stad.  Luisteren dus!

Toren van Babel wordt mede mogelijk gemaakt door Stichting Hoogbouw.


Idee & Presentatie: Daan Roggeveen (MORE Architecture)
Productie & Techniek: Lieven Heeremans
Muziek: Job Roggeveen
Reacties: hoogbouw@more-architecture.com

Een gesprek met architect Michiel Hofman (HofmanDujardin) over zijn ontwerpbenadering en over het interieurontwerp voor het nieuwe hoofdkantoor van Booking.com op Oosterdokseiland, het ontwerp voor de vernieuwing van Rembrandt Park One aan het Rembrandtpark, en het ontwerp voor het kantoor-als-resort van King Gaming op Isle of Man. Het gesprek gaat vooral over het ontwerp van de werkomgeving; Hofman heeft verschillende ideeën over hoe die er in de toekomst uit zal komen te zien.

In het hoofdkantoor van Booking.com word je vanaf de entree omhoog geleid naar de tweede verdieping, waar het grote en kleine atrium zich voor je ontvouwen, en er een groot ontvangstgebied is ingericht. De hoekige en benige architectuur van UNStudio is hier op z’n sterkst en daar had een interieur bij ontworpen kunnen worden dat zich daar ondergeschikt aan zou maken. Zo niet bij Booking.com, waar Linehouse een even stevig interieurontwerp ertegenover heeft gezet met opvallende ronde barretjes waar eten en drinken besteld kan worden.

Het heeft wel iets van een festivalterrein, analyseert architect Michiel Hofman die met zijn team optrad als hoofd interieurarchitect van het hoofdkantoor van Booking.com en een serie interieurarchitecten, waaronder Linehouse, begeleidde. In het ontvangstgebied werkt die stevige interieurarchitect juist goed tegenover die stevige architectuur, vindt Hofman: daarmee ontstaat er een balans.

Dat vinden van de juiste balans is iets dat Hofman tijdens het gesprek, in verschillende bewoordingen, steeds opnieuw benoemt. Met zijn bureau, dat hij samen met zijn vrouw Barbara Dujardin runt, heeft hij een masterplan opgesteld voor het interieur van het hoofdkantoor van Booking.com. Binnen dat grotere plan nodigden ze verschillende andere ontwerpers uit om onderdelen in te vullen. Zo ontwierp i29 het grootste restaurant, ontwierp Studio Modijefsky een kleiner restaurant en de fitnessruimte, ontwierp CBRE kleinere ontvangstruimtes en de boardroom, en ontwierp UNStudio het auditorium. Zelf ontwierp HofmanDujardin het gros van de andere ruimtes, zoals de werkvloeren, maar ook de breakout spaces. Dit zijn combinaties van koffiepunten met overlegruimtes en hoge en lage zitjes.

Met de coronacrisis heeft het hybride werken een grote vlucht genomen. Om mensen naar kantoor te trekken, moet het een aantrekkelijker omgeving worden, ziet Hofman. Daarbij zal het kantoor in de meeste gevallen niet versmald worden tot vooral ontmoetingsplek, verwacht hij. Het kantoor moet naar zijn idee veel meer blijven bieden dan dat alleen.

Binnen het werk van zijn bureau ontdekte hij naar verloop van tijd een verbindend concept dat ze Shaping Intuition genoemd heeft. Daarbij gaat het eerste deel, shaping, over de vormgeving van de ruimtes, en gaat het tweede deel, intuition, over hoe die ruimtes beleefd worden. Binnen die beleving spelen in zijn visie vier elementen: connection, spaciousness, groundedness en expression. 

De verbinding, tussen ruimtes en tussen mensen, de connection, is maar één van de vier aspecten van een goed kantoor, legt hij in de podcast uit. Het is net zo belangrijk dat het kantoor ruimtelijk is, dat er voldoende privacy is, en dat het door kleur, textuur en kunst een inspirerende plek is. In ieder ontwerp zoekt hij naar de juiste balans tussen die vier aspecten die de beleving van ruimtes bepalen (intuition) en koppelt hij die aan de vier aspecten waar het in de vormgeving van de ruimtes om draait (shaping).

Deze podcast wordt mede mogelijk gemaakt door AGC.

Toren van Babel is een maandelijkse serie binnen de Architectenweb Podcast. Hierin praat architect Daan Roggeveen (MORE Architecture) met ontwerpers, ontwikkelaars en andere experts die allemaal hun eigen perspectief hebben op hoogbouw. Doel is het antwoord vinden op de vraag: hoe maak je nu een echt goed hoog gebouw? De gast deze maand is architect Evert Kolpa, mede-oprichter van Van Bergen Kolpa Architecten. 

Evert vertelt over zijn jeugd in het Westland, waar zijn fascinatie voor voedselproductie is ontstaan. Hij beschrijft de start van zijn bureau, en hun focus op wonen en voedsel – twee primaire levensbehoeften. 

Evert beschrijft zijn visie op de ontwikkeling van de stad Rotterdam en het belang van het behoud van gezinnen in de stad. De door Van Bergen Kolpa ontworpen toren ‘de Maasbode’, die in aanbouw is in het gebied Cool in Rotterdam, is een voorbeeld van het combineren van gezinswoningen met hoogbouw. Evert legt uit hoe de typologie van deze toren in elkaar zit. Ook gaat hij in op de vraag hoe de ontwikkelaar van de toren aankijkt tegen de efficiëntie van deze innovatieve typologie.

Tenslotte gaan we in op de kans voor voedselproductie in hoogbouw. Van Bergen Kolpa maakt onderdeel uit van een onderzoek consortium dat de kansen voor gestapelde voedselproductie onderzoekt. Luisteren dus!

Van Egmond, architecten ontwerpt zowel traditioneel vormgegeven woongebouwen, hotels en villa’s als eigentijds vormgegeven sportgebouwen, sociale woningbouw en villa’s, al dan niet met een volledig houten constructie. Het doel is om tijdloze en duurzame gebouwen te realiseren, leggen de partners van het bureau in de podcast uit, en zij zien meerdere manieren om dat doel te bereiken. In Leiden wordt momenteel een hybride stadsblok naar ontwerp van het bureau afgerond.

Britta van Egmond is opgeleid aan de AA in Londen terwijl haar broer Diederik van Egmond opgeleid is aan de TU Delft. Na hun studie gingen beiden, tegen hun eigen verwachting in, snel aan de slag binnen het bureau van hun vader, dat ze later samen overnamen. Het familiebedrijf heette lange tijd Van Egmond Totaal Architectuur, omdat het op alle schaalniveaus werkt, van stedenbouw tot interieur, maar projecten ook bouwkundig helemaal uitwerkt. Onlangs is het bureau hernoemd tot Van Egmond, architecten met een komma dus tussen ‘Van Egmond’ en ‘architecten’, een knipoog naar dat ze beide Van Egmond heten maar dus ook architecten zijn.

In de podcast leggen Diederik en Britta uit dat ze het ontzettend belangrijk vinden dat de buurten, gebouwen en interieurs die ze ontwerpen er heel fraai uitzien, maar dat het allerbelangrijkste toch is dat er collectieve en publieke ruimtes zijn waar je elkaar als buren kunt ontmoeten, waar je anderen tegenkomt, en dat je binnen je eigen woning goede ruimtes hebt voor de familie en om vrienden te kunnen ontvangen. Want om die ontmoetingen en dat samenzijn gaat het uiteindelijk toch in het leven, benadrukken ze.

Britta en Diederik noemen dat ‘sociale luxe’ en illustreren bij verschillende projecten hoe dat vorm krijgt. Bij het hybride stadsblok De Ananas in Leiden, naast station Leiden Lammenschans, zijn er ruime en dubbelhoge entreehallen waar buren even een praatje met elkaar kunnen maken, zijn de galerijen binnenin het blok plaatselijk voorzien van kleine balkons die uitnodigen om ook daar even een praatje met elkaar te maken en is de binnentuin zelf, die bovenop een dubbellaagse parkeergarage ligt, sterk vergroend en voorzien van allerlei bankjes en zitjes, maar bijvoorbeeld ook van een jeu de boules-baan. Vol aanleidingen dus om met elkaar in gesprek te gaan.

Bij individuele woningen – of het nou gaat om villa’s of interieurs – is de opgave meer hoe de woning zich tot de straat verhoudt, maar ook tot de eigen tuin, en hoe binnen de woningen fijne ruimtes zijn om vrienden te ontvangen. Zeker bij grotere woningen is het daarbij ook de uitdaging om ervoor te zorgen dat iedereen in de woning nog met elkaar in contact staat en er fijne plekken zijn, bijvoorbeeld in de leefkeuken, waar je bij elkaar komt.

Bij de uitbreiding van Hotels van Oranje in Noordwijk met appartementen hebben de architecten erop ingezet om de lobby van het hotel en de woningen gedeeld te maken, zodat er altijd reuring is, en bewoners en gasten elkaar tegenkomen. Van Egmond, architecten ontwerpt ook de inrichting van die lobby, maar dat begint toch bij de hoogte van die ruimte, benadrukt Diederik: bij een grote ruimte moet de hoogte ook echt rianter zijn.

Afgelopen jaren is Britta van Egmond ook te zien geweest in het RTL4-programma De Perfecte Verbouwing. In de podcast vertelt ze dat ze het ook als een kans ziet om aan een breed publiek de meerwaarde van architectuur te laten zien en aan jonge vrouwen te tonen dat een beroep als architect tot de mogelijkheden behoort. Sinds ze op televisie figureert wordt ze ook vaker gevraagd om op bijeenkomsten te vertellen over de meerwaarde van een architect.

Toren van Babel is een maandelijkse serie binnen de Architectenweb Podcast. Hierin praat architect Daan Roggeveen (MORE Architecture) met ontwerpers, ontwikkelaars en andere experts die allemaal hun eigen perspectief hebben op hoogbouw. Doel is het antwoord vinden op de vraag: hoe maak je nu een echt goed hoog gebouw? De gast deze maand is Simone Tax, stedenbouwkundige bij de gemeente Rotterdam. 

Simone is opgeleid als stedenbouwkundige aan de TU Eindhoven met als specialisatie stedenbouwfysica; een crossover tussen stedenbouw en bouwfysica, met als diepere specialisatie wind. In haar werk als stedenbouwkundige bij de gemeente Rotterdam werkt ze aan de planvorming van de Rijnhaven. Daarbij heeft ze met Emiel Arends, die eerder te gast was in de podcast, ook gewerkt aan de Handleiding Windhinder & Windgevaar. 

In de podcast spreekt Simone over haar fascinatie met dit onderwerp, de noodzaak om zeer vroeg in het proces na te denken over wind, het verschil tussen een windtunnel en CFD, en de NEN 8100. Maar we hebben het ook over wat nu een aangenaam windklimaat is in de stad, welke veranderingen je kan doen op gebouwniveau om het windklimaat te verbeteren, en hoe je wind kan inzetten voor het verbeteren van luchtkwaliteit. Luisteren dus!

Toren van Babel wordt mede mogelijk gemaakt door Stichting Hoogbouw.

Idee & Presentatie: Daan Roggeveen (MORE Architecture)
Productie & Techniek: Lieven Heeremans
Muziek: Job Roggeveen
Reacties: hoogbouw@more-architecture.com

Een gesprek met architecten Gijs Baks en Joost Baks van Space Encounters over het publieke in de architectuur en hoe zij daar in hun ontwerpen op verschillende manieren vorm aan geven. Tussendoor komt ook ter sprake hoe het is om als broers zo nauw samen te werken.

Een belangrijk thema in het werk van Space Encounters is het vormgeven aan de publieke dimensie van architectuur. Het gaat daarbij om het ontwerp van de overgang tussen privé en publiek, maar ook over het ontwerp van publieke en semi-publieke ruimtes binnen gebouwen.

In de nieuwe buurt Wisselspoor in Utrecht heeft het bureau op verschillende plekken de overgang tussen privé en publiek ook anders vormgegeven. Er zijn eengezinswoningen met concave gevels die de publieke ruimte voor de woningen als het ware omarmen, er zijn appartementen die via spiegels in de negges van de ramen ook in de lengte van de straat kijken, er zijn appartementengebouwen die wat terug liggen van de straat om zo ruimte te maken voor klimop, die over frames groeit, en als intermediair zal gaan functioneren.

Oostenburg in Amsterdam is net zo’n autoluwe wijk als Wisselspoor. Bij de woongebouwen die Space Encounters daar heeft ontworpen liggen er ook woningen op de begane grond. Ook hier is de overgang tussen privé en publiek weer zorgvuldig ontworpen, in dit geval met woningbrede trapjes. Voor de bewoners is dat straks een heerlijke plek om buiten te zitten.

Tussen de twee woongebouwen op Oostenburg hebben Joost en Gijs Baks als het ware een heel smal pandje ontworpen van waaruit beide gebouwen ontsloten worden. Op de begane grond kom je hier binnen, op de verdiepingen vormt dit pandje brede corridors. Op beide koppen eindigen deze corridors in trappenhuizen die uitkragen over de straat. Deze trappen zijn omwikkeld door stalen netten en meer ook niet. Door het ontbreken van spiegelend glas of andere omhulling is er een directe zichtrelatie met de straat. De publieke straat loopt hier als het ware als een semi-publieke straat omhoog. 

Bij The Doors op Buiksloterham heeft iedere twee voordeuren gekregen. Die extra deur kan ingezet worden om een praktijk aan huis te hebben en die praktijk te scheiden van de eigen woonruimte. Met al die praktijken aan huis, dat kunnen er hier twaalf zijn, heeft dit gebouw een veel publieker karakter dan een regulier woongbouw. Dit betekende dat normale halletjes op de verdiepingen niet voldoende waren. Space Encounters heeft daarom voorgesteld die halletjes een stuk groter te maken en die halletjes verticaal met elkaar te verbinden met een wenteltrap die meteen ook de tweede vluchtweg vormt. De entreehal beneden is daarbij nog extra ruim gemaakt en voorzien van groen.

Ieder gebouw heeft een publieke dimensie, stellen architecten Gijs en Joost Baks. Bij villa’s ziet dat er anders uit dan bij stedelijke woongebouwen, en bij werkomgevingen ziet dat er weer anders uit, net als bij publiekere gebouwen. Op dit moment werkt Space Encounters aan verschillende van die publiekere gebouwen en de grootste daarvan ligt op Industriepark Kleefse Waard in Arnhem. Op dit bedrijventerrein zijn allerlei bedrijven uit de cleantech gevestigd, net als een hogeschool, en andere creatieve bedrijven. Het voormalige KB Gebouw op dit terrein is 17.000 vierkante meter groot en bestaat voor het grootste deel uit een tien meter hoge industriële hal. Naar ontwerp van Space Encounters wordt deze hal nu getransformeerd tot een gebouw dat gedeeld gaat worden door bedrijven in de cleantech en de hogeschool. De grote hal wordt daarbij doorsneden door overdekte en niet-overdekte straten; centraal wordt een plein met tuin gemaakt waar de gedeelde voorzieningen aan komen te liggen, zoals de evenementenruimte, de vergaderruimtes en het restaurant.

Bij de oprichting bijna tien jaar geleden had Space Encounters vier partners: Gijs Baks, Remi Versteeg, Joost Baks en Stijn de Weerd. Enkele jaren geleden zijn Remi Versteeg en Stijn de Weerd hun eigen weg ingesla

Een bijna volledig houten woongebouw waarin dertig procent van de woonruimte gemeenschappelijk is. Voor wooncoöperatie De Warren op Centrumeiland op IJburg heeft Natrufied Architecture een uiterst duurzaam en zeer collectief woongebouw ontworpen. In gesprek met architect Boris Zeisser van Natrufied Architecture over het gebouwontwerp.

De hoeveelheid bos in Zweden is in de afgelopen eeuw toegenomen. Dat komt mede doordat er een verdienmodel onder ligt, vertelt Zeisser. De particuliere eigenaren van deze bossen kappen ieder jaar een klein deel van de bomen om dat als hout te verkopen. Ondertussen profiteert de natuur van al dat bos. Zeisser stelt: hoe meer we met hout bouwen, hoe meer er ook zal zijn en blijven.

Voor Natrufied Architecture, dat hij samen met architect Anja Verdonk leidt, is de uitdaging momenteel om ook alle materialen rond de houten constructie biobased te maken. Als het om kelders, funderingen en geluidswerende massa gaat liggen daar nog stevige uitdagingen. Het lukt al wel vaak om de gevelisolatie biobased te maken, net als de afwerking van vloeren en gevels. Met een aantal boeren onderzoekt Natrufied Architecture momenteel of er nieuwe biobased materialen te vinden zijn die zonder al te veel bewerkingen als gevelmateriaal toegepast kunnen worden.

Dan het woongebouw dat Natrufied Architecture voor De Warren ontworpen heeft. Dat woongebouw heeft een grotendeels houten draagconstructie bestaande uit glulam balken en kolommen, en wanden uit CLT richting de gangen en gemeenschappelijke ruimtes. De wanden tussen de verschillende woningen zijn juist niet uitgevoerd in massief hout om de grootte van de woningen in de toekomst nog te kunnen aanpassen.

De gevel van De Warren is bekleed met hergebruikte houten beschoeiing en houten meerpalen uit de waterbouw. Keihard hout. Tussen en over die palen groeien klimplanten. Dat doen die planten vanuit plantenbakken die in de gevel opgenomen zijn en die automatisch geïrrigeerd worden. De gevels van het gebouw zijn nu nog kaal. Maar aan het eind van de zomer zal het er al heel anders uitzien, voorspelt Zeisser.

De Warren is gebouwd in opdracht van een wooncoöperatie met dezelfde naam. Deze wooncoöperatie, die hier de juridische vorm van een vereniging heeft, blijft eigenaar van het gebouw en heeft als doelstelling om tot in lengte van jaren woningen aan te bieden tegen betaalbare huren.

Omdat de bewoners geen eigenaar zijn van alleen hun eigen woningen, maar juist onderdeel zijn van een groter geheel, kan juist bij wooncoöperaties het eigen domein genuanceerd worden ten gunste van het gemeenschappelijke domein. Bij De Warren hebben de bewoners ervoor gekozen dertig procent van hun woonruimte gemeenschappelijk te maken. Zo ontstond ruimte voor een grote gemeenschappelijke woonkamer, gezamenlijke keukens op de verschillende verdiepingen, een gezamenlijke plek om ‘vanuit huis’ te kunnen werken, een gezamenlijke wasruimte, een gezamenlijke speelruimte voor de kinderen, een gezamenlijke muziekstudio (doos-in-doos), een gezamenlijke daktuin, en zo nog meer. Iedereen heeft wat kleinere eigen woonruimtes, maar kan gebruikmaken van in totaal 800 vierkante meter gezamenlijke ruimte.

In Amsterdam betalen wooncoöperaties een andere prijs voor de grond dan ontwikkelaars die voor de vrije sector bouwen, net als dat woningcorporaties ook een andere grondprijs betalen, legt Zeisser uit. Hoewel de grondprijs nog steeds fors was, bleek het hier mogelijk dit woongebouw te realiseren. Op Centrumeiland van IJburg heeft Natrufied Architecture zelfs nog een woongebouw ontworpen voor een wooncoöperatie: De Torteltuin. Waar het woongebouw voor De Warren begin dit jaar opgeleverd is, daar moet de bouw van De Torteltuin nog beginnen. Qua opzet lijkt De Torteltuin wel op De Warren, vertelt Zeisser. Ook bij dat project is dertig procent van de ruimte gemeenschappelijk.

Deze podcast wordt mede mogelijk gemaakt door AGC.

Toren van Babel is een maandelijkse serie binnen de Architectenweb Podcast. Hierin praat architect Daan Roggeveen (MORE Architecture) met ontwerpers, ontwikkelaars en andere experts die allemaal hun eigen perspectief hebben op hoogbouw. Doel is het antwoord vinden op de vraag: hoe maak je nu een echt goed hoog gebouw? De gast deze maand is architect en stedenbouwkundige Paco Bunnik, supervisor van de Zuidas in Amsterdam.

Paco is opgeleid als architect en stedenbouwkundige aan de TU Delft. In het interview gaat hij in op zijn eerste kennismaking met de Dienst Ruimtelijke Ordening (tegenwoordig: Ruimte & Duurzaamheid) van de gemeente Amsterdam tijdens zijn studietijd. Hij vertelt over het Amsterdam van eind jaren negentig, en het begin van het werken aan de stad.

Paco heeft lang gewerkt als architect, waarna hij de overstap maakte naar stedenbouw. Hij vertelt over het belang van het publieke domein, en de Amsterdamse traditie van het werken aan de stad. Paco heeft veel gewerkt aan en rond de IJ-oevers, en vertelt over de ontwerpmethode die hij heeft ontwikkeld in de Buiksloterham in Amsterdam Noord. 

Sinds anderhalf jaar is hij supervisor van het hoogbouwdistrict Zuidas. Paco vertelt over het ontstaan van het gebied, de rol van de Zuidas in de stad, de grote opgaven die er spelen en over de rol van de supervisor daarin. Ook gaat hij in op de overeenkomsten en verschillen tussen de Zuidas en andere zakendistricten in Europa, zoals La Defense en Canary Wharf. 

Tenslotte legt Paco uit hoe hij zijn manier van werken vanuit de Buiksloterham ook toe kan passen op de Zuidas. Luisteren dus!

De foto bij de podcast is gemaakt door Jan Vonk Fotografie.

Toren van Babel wordt mede mogelijk gemaakt door Stichting Hoogbouw.

Idee & Presentatie: Daan Roggeveen (MORE Architecture)
Productie & Techniek: Lieven Heeremans, Geert Vlieger
Muziek: Job Roggeveen
Reacties: hoogbouw@more-architecture.com

Naast Powerhouse Company en RED Company heeft Nanne de Ru twee jaar geleden ook Construction Company opgericht. Projecten die zelf ontwikkeld en ontworpen worden, kunnen zo ook zelf gebouwd worden. Het bedrijf is een soort bouwmanagementbureau, legt Nanne in de podcast uit, dat als een hoofdaannemer alles coördineert. Voor de feitelijke bouw wordt samengewerkt met bouwpartners.

Geen ‘of gelijkwaardig’ meer, legt Nanne uit; wat in de ontwerpfase uitgedacht is, dat moet gewoon worden gebouwd. Dus geen ‘inkoopvoordeel’ meer voor onderaannemers. Want daar lijdt de kwaliteit van de projecten echt onder en levert in het bouwproces heel veel onrust op. Het werkt gewoon veel beter, en ook veel plezieriger, als gewoon gebouwd wordt wat getekend staat.

Met RED Company en Powerhouse Company wil Nanne projecten graag ‘omhoog redeneren’, dus beter maken en dan ook wat hoger in de markt zetten. Dat werkt vanzelfsprekend ook door in de bouw van projecten. Met Construction Company wil hij met zijn team ook daar de kwaliteit omhoog trekken.

In projecten fungeert Construction Company als hoofdaannemer. Er werken werkvoorbereiders en uitvoerders. Het is een klein team. De feitelijke bouw wordt gedaan door gespecialiseerde bouwbedrijven: Fundex voor de funderingen, Byldis voor de prefab betonnen constructie en gevel, enzovoorts. Vanwege de andere manier van samenwerken noemt Nanne dit geen ‘onderaannemers’ maar ‘bouwpartners’.

In Duitsland, Engeland en de Verenigde Staten wordt al veel op deze manier gewerkt, legt hij ook uit. Daar wordt het vaak ‘contract management’ genoemd. Vanuit haar vestiging in München heeft Powerhouse Company in Duitsland en Zwitserland op die manier ook twee grote woningen gerealiseerd. In Nederland inspireerde de bouw van Floating Office Rotterdam, dat feitelijk door verschillende bouwpartners gerealiseerd is, tot de oprichting van Construction Company nu twee jaar geleden.

Het eerste project dat Construction Company gerealiseerd heeft, is het kantoor- en laboratoriumgebouw van Johnson & Johnson in Leiden. Begin dit jaar is het gebouw opgeleverd. In de podcast vertelt Nanne hoe die bouw is verlopen. Het project is ontwikkeld door RED Company, ontworpen door Powerhouse Company en gebouwd door Construction Company.

Een van de projecten waaraan Construction Company momenteel werkt is de Baan Tower. De bouw van deze 150 meter hoge toren start in mei van dit jaar. De Baan Tower is een zeer uitgesproken voorbeeld van wat Nanne met het omhoog redeneren van projecten voor ogen heeft. De woontoren krijgt een zwart marmeren gevel, elementen in de lobby van bladgoud, ramen in de appartementen van 2,3 bij 2,3 meter… bovenop de laagbouw komt een zwembad voor de bewoners, er komt een yoga en fitness studio, een sauna en spa, en een bibliotheek waar bewoners thuis maar niet vanuit huis kunnen werken… het zal logischerwijs geen goedkope plek zijn om te wonen, maar dan heb je ook wel wat!

Het enige dat vervolgens nog ontbreekt is dat de zelf ontwikkelde, zelf ontworpen en zelf gebouwde projecten ook zelf in eigendom gehouden worden, sluit Nanne af. Dat is de cirkel rond, stelt Nanne. Ook wat dat betreft vormde Floating Office Rotterdam trouwens de pilot. Het drijvende gebouw – waarin Powerhouse Company. RED Company en Construction Company ook in gevestigd zijn – is voor een deel ook zelf in eigendom gehouden.

Als CEO van De Zwarte Hond focust Ellen Schindler zich op het verder ontwikkelen van de cultuur van het bureau. Daarbij richt ze zich intern bijvoorbeeld op het versterken van kennisdeling, talentontwikkeling en inclusiviteit. Extern kijkt ze naar hoe het bureau kan reageren op maatschappelijke opgaven en ontwikkelingen, en ondersteunt ze de internationalisering van het bureau. Naast vestigingen in Rotterdam en Groningen heeft het bureau ook een vestiging in Keulen.

Een van de speerpunten van Ellen Schindler is het versterken van de inclusiviteit in de branche en dan met name het verhogen van de participatie van vrouwen. Bij De Zwarte Hond ziet ze dat in junior functies nog relatief veel vrouwen werkzaam zijn. Maar in medior en senior functies ziet ze dat percentage stapsgewijs afnemen. In de negenkoppige directie van het bureau is Schindler zelfs de enige vrouw. Ze werkt er hard aan om dat om te buigen.

Door de coronacrisis is hybride werken in de architectenbranche veel gewoner geworden, ook bij De Zwarte Hond. Dat biedt echt veel kansen, denkt Schindler. Hetzelfde geldt voor het borgen van een goede balans tussen werk en privé. Ook daar wordt bij De Zwarte Hond goed naar gekeken. Iets wat ook helpt is om bij de werving van nieuwe medewerkers altijd vrouwen in de selectiecommissie op te nemen.

Maar uiteindelijk is er ook een ketenverantwoordelijkheid, stelt Schindler. Dat begint bij de opleidingen; welke verwachting wordt daar geschapen van de branche? Daarnaast gaat het over wetgeving, zoals de lengte van het vaderschapsverlof. En uiteindelijk gaat het ook over de gesprekken aan de keukentafel waarin de zorg voor kinderen wordt verdeeld. Iedereen staat vrij haar of zijn keuze te maken, benadrukt Schindler, maar om de participatie van vrouwen te verhogen moeten we niet alleen naar de vrouwen kijken, maar ook naar de mannen ernaast en eromheen. Uiteindelijk is het iets dat we alleen met z’n allen kunnen veranderen.

Het versterken van de inclusiviteit is één van de zaken waar Schindler zich op richt bij De Zwarte Hond. In de podcast vertelt ze ook over alle andere zaken waar ze op inzet, zoals talentontwikkeling (bijvoorbeeld met mentoren), kennisdeling (via wekelijkse ontwerpreviews en een rijk intranet) en kennisontwikkeling (via eigen onderzoeken en publicaties). Ook de branding en grafische vormgeving van het bureau komt ter sprake. 

Als onderdeel van haar missie om onze leefwereld op alle vlakken te verbeteren heeft Schindler het initiatief genomen om een graphic novel te maken rond verleden, heden en toekomst van Rotterdam. Dit boek, Metro 010, wordt de komende vijf jaar onder alle brugklassers in Rotterdam uitgedeeld. De kennis over de eigen stad wordt zo sterk vergroot. Schindler hoop dat vanuit de stad zo een grotere betrokkenheid gevoeld gaat worden bij de verdere ontwikkeling van de stad. Iedereen kan daar namelijk een bijdrage aan leveren, benadrukt ze; de dat is van iedereen.

In de podcast vertelt Schindler waar het idee voor de graphic novel vandaan kwam en hoe ze dat met verschillende schrijvers en vooral ook veel tekenaars – allemaal uit Rotterdam – heeft uitgewerkt. Het boek is ook in de (online) boekhandel verkrijgbaar en is nu al toe aan een tweede druk.

Deze podcast is mede mogelijk gemaakt door Reynaers Aluminium. Rond het 25-jarig jubileum van de Reynaers Projectprijs is een boek uitbracht. Onder de luisteraars van deze podcast worden tien exemplaren hiervan verloot. Wil je kans maken op één van die boeken? Stuur dan een mailtje naarmarketing@reynaers.nl.

Toren van Babel is een maandelijkse serie binnen de Architectenweb Podcast. Hierin praat architect Daan Roggeveen (MORE Architecture) met ontwerpers, ontwikkelaars en andere experts die allemaal hun eigen perspectief hebben op hoogbouw. Doel is het antwoord vinden op de vraag: hoe maak je nu een echt goed hoog gebouw? De gast deze maand is architect Adam Smit, partner bij ZZDP Architecten.

Het vertrekpunt van het gesprek met Adam is zijn opleiding en werkervaring in Londen. In 2003 kwam hij terug naar Nederland om te gaan werken bij ZZDP Architecten. We spreken over de geschiedenis van het bureau, wat ‘architect-ondernemer’ zijn betekent, en over de belangrijke plek die hoogbouw inneemt in de ontwikkeling van het bureau.

Adam vertelt over zijn ervaring met transformaties, met name ook van hoge gebouwen. We spreken over de transformatie van het voormalige ABN AMRO-kantoor in het Erasmuspark in Amsterdam tot hotel met dynamische plint en over de transformatie van een kantoortoren tot woontoren in Rijswijk.

De transformatie of vernieuwing van hoogbouw kan een belangrijke impuls betekenen voor een gebied. Een voorbeeld daarvan is de vernieuwing van de Dreeftoren in Amsterdam Zuidoost, op steenworp afstand van de Amsterdam Arena en station Bijlmer Arena. Naast deze straks iets dikkere kantoortoren verrijst de hoogste woontoren van Amsterdam. De kantoor- en woontoren worden met elkaar verbonden door een nieuw plintgebouw. Het nu nog behoorlijk desolate werkgebied wordt zo getransformeerd tot een levendig stedelijk gebied.

Wat is een goed getransformeerd hoog gebouw? Volgens Adam is het simpel: het moet gewoon beter zijn dan de bestaande situatie. Luisteren dus!

Toren van Babel wordt mede mogelijk gemaakt door Stichting Hoogbouw.

Idee & Presentatie: Daan Roggeveen (MORE Architecture)
Productie & Techniek: Lieven Heeremans, Geert Vlieger
Muziek: Job Roggeveen
Reacties:  hoogbouw@more-architecture.com

Het beeld bij de podcast toont het ontwerp van ZZDP Architecten voor de transformatie van de Winston Churchill Tower in Rijswijk. De impressie van de toren is gemaakt door Pixelpool.

De grote hoeveelheid CO2 die de bouw nu nog jaarlijks uitstoot, moet drastisch teruggedrongen worden. Binnen die opgave groeit de aandacht voor de materiaalgebonden CO2-uitstoot nu het energievraagstuk zeker bij nieuwbouw voor een groot deel opgelost is. Afgelopen jaar heeftLEVS architectenonderzoek gedaan naar die materiaalgebonden CO2-uitstoot en een werkmethode ontwikkeld om deze stapsgewijs te verminderen. Een van hun conclusies is dat met een MPG van 0,8 of zelfs 0,6 nog veel te veel CO2 wordt uitgestoten. Dat moet veel ambitieuzer.

Als we alles gebouwd hebben dat momenteel door architectenbureaus getekend is, dan zijn we in Nederland waarschijnlijk door ons CO2-budget heen, waarschuwt Jurriaan van Stigt, architect en partner van LEVS architecten. Om de klimaatdoelen uit het Akkoord van Parijs te halen, zou ieder jaar de CO2-uitstoot moeten dalen. Omdat dit zeker in de bouw nog te weinig gebeurd, wordt daar nu eigenlijk beslag gelegd op toekomstige uitstoot.

Als we de door het Rijk gewenste 900.000 woningen volgens MPG 0,8 zouden bouwen, dan wordt tweemaal zoveel CO2 uitgestoten dan volgens het Akkoord van Parijs is afgesproken. Het Dutch Green Building Council (DGBC) heeft berekent dat er voor de bouw als geheel nog een budget is van 78 Mton CO2 en dat er voor de woningbouw nog 18 Mton CO2 is. Worden al die 900.000 woningen echter volgens MPG 0,8 gebouwd, dan zou de uitstoot op 45 Mton uitkomen: meer dan het dubbele dus.

Met een MPG van 0,8 of zelfs 0,6 denk je als architectenbureau al heel duurzaam te bouwen, vertelt Van Stigt, maar als je dat dan doorrekent naar CO2 / m2 BVO, dan blijkt die uitstoot nog tweemaal zo hoog als waar we volgens het DGBC op dit moment zouden moeten zitten. De MPG zou momenteel eigenlijk al op 0,4 of 0,3 moeten zitten, denkt Van Stigt, en dan ieder jaar lager moeten worden. Anders halen we de klimaatdoelen uit het Akkoord van Parijs simpelweg niet, anders gaat het ons niet lukken om de aarde niet meer dan 1,5 graad te laten opwarmen.

Afgelopen jaar heeft LEVS architecten onderzoek gedaan naar de materiaalgebonden CO2-uitstoot, en heeft het bureau een werkmethode ontwikkeld om die CO2-uitstoot inzichtelijk te maken en daar vervolgens op te kunnen sturen. Die werkmethode ziet er zo uit:

Uiteindelijk is het gewoon een rekensom. Zoveel materiaal maal zoveel CO2-uitstoot gedeeld door het aantal vierkante meters BVO. Geen duurzaamheidscertificaat dat het gebouw als Excellent of Outstanding betiteld, maar een getal dat gerelateerd kan worden aan het Akoord van Parijs. Volgens het DGBC zouden nu opgeleverde gebouwen op 220 kg CO2 / m2 BVO moeten zitten. Toen LEVS architecten een aantal eigen projecten doorrekende, waren de resultaten wel even schrikken, vertelt Van Stigt. De projecten hadden een MPG van 0,8 of 0,6, maar leverden tweemaal zoveel CO2-uitstoot op als op dit moment zou moeten.

Volgens DGBC zouden gebouwen die in 2030 opgeleverd worden op 139 kg CO2 / m2 BVO moeten zitten en in 2050 uiteindelijk op 50 kg CO2 / m2 BVO. Omdat het jaren duurt voordat voordat projecten gerealiseerd worden, zouden overheden, opdrachtgevers, architecten en bouwers nu al met die veel lagere CO2-uitstoot moeten rekenen, stelt Van Stigt. We moeten weer echt de toekomst in gaan kijken.

Deze podcast wordt mede mogelijk gemaakt door AGC.

Toren van Babel is een maandelijkse serie binnen de Architectenweb Podcast. Hierin praat architect Daan Roggeveen (MORE Architecture) met ontwerpers, ontwikkelaars en andere experts die allemaal hun eigen perspectief hebben op hoogbouw. Doel is het antwoord vinden op de vraag: hoe maak je nu een echt goed hoog gebouw? De gast van deze maand is architect Marjolein van Eig, oprichter van Bureau Van Eig. 

Het gesprek met Marjolein gaat over haar benadering van architectuur, haar boek Het Detail, het belang van goede collectieve ruimtes in woongebouwen en over de noodzaak van het hergebruik van gebouwen. 

Maar we praten vooral over het welstandsbeleid rondom hoogbouw in Rotterdam. Wat komt Marjolein als lid van de Commissie Ruimtelijke Kwaliteit tegen in de beoordeling van hoge gebouwen? Wat zijn de specifieke uitdagingen bij het ontwerpen van hoogbouw? En hoe zet ze al haar kennis en ervaring in bij haar eerste hoogbouwproject in Amsterdam Noord? Luisteren dus!

Toren van Babel wordt mede mogelijk gemaakt door Stichting Hoogbouw.

Idee & Presentatie: Daan Roggeveen (MORE Architecture)
Productie & Techniek: Lieven Heeremans, Geert Vlieger
Muziek: Job Roggeveen
Reacties: hoogbouw@more-architecture.com

In de Verenigde Staten zijn naar ontwerp van Concrete ondertussen vijf projecten gerealiseerd met woonconcept Urby. Meer projecten zitten in de pijplijn. Kern van het woonconcept is dat bewoners een kleinere woningen krijgen in ruil voor meer gemeenschappelijke voorzieningen zoals een koffiebar, een fitnessruimte en een bibliotheek waar ‘thuis maar niet vanuit huis’ gewerkt kan worden.

De woningen bij Urby zijn voor Amerikaanse begrippen wat kleiner, maar wel heel functioneel, legt architect Erikjan Vermeulen van Concrete in de podcast uit. Zo zijn de woningen al voorzien van inbouwkasten, van vloer tot plafond, zit er al een keuken in, is de verlichting al opgenomen in het plafond, hangen de gordijnen al… je hoeft eigenlijk alleen een bed en een stoel mee te nemen, geeft hij aan, en met de grote ramen zijn het gewoon heel ruimtelijke woningen.

Bij Urby gaat het meestal om ensembles van woongebouwen. Ieder ensemble ligt in een andere stedelijke setting en reageert daar in zijn architectonische uitwerking op. Op Staten Island en in Harrison en Stamford zijn de woongebouwen tot vijf lagen hoog. In Dallas en Jersey City gaan de woongebouwen echt de hoogte in, tot bijna zeventig lagen.

Hoewel de projecten uiterlijk sterk verschillen, zijn de woningen erbinnen grofweg hetzelfde. In ieder project worden die woningen, hun inrichting en afwerking, verder verfijnd. Dat is een iteratief proces, legt Vermeulen uit. Hetzelfde geldt voor de gemeenschappelijke voorzieningen bij de woningen. Ook deze worden steeds op een vergelijkbare manier georganiseerd en ingericht. En ook dat wordt steeds verder verfijnd.

Een voorbeeld van zo’n verfijning. In de eerste projecten van Urby kom je via de koffiebar binnen. Wel zo gezellig. Maar over de projecten ontdekte Concrete dat je op sommige dagen ook naar huis wilt zonder een praatje te hoeven maken met de buren. Daarom is de koffiebar in de nieuwste projecten van Urby náást de entree gelegd. Doordat de deuren altijd open staan, ervaar je nog altijd de dynamiek van de koffiebar, maar kun je er ook gewoon langs lopen.

De verdere gemeenschappelijke voorzieningen organiseert Concrete steeds rond de entree. Alleen als die voorzieningen goed zichtbaar zijn, ruimtelijk goed zijn ingepast, worden ze echt gebruikt, is de ervaring van Vermeulen. Belangrijk vindt hij daarbij ook de verbinding met de tuin. Daarom ontwerpt Concrete als het kan toch altijd een garden room, waarin gelezen kan worden, en die zich met openslaande deuren opent op de tuin.

Qua voorzieningen gaat het natuurlijk om een fitnessruimtes, soms ook om een zwembad, en om een bibliotheek waar ‘thuis maar niet vanuit huis’ gewerkt kan worden, waarbij het belangrijk is dat die in de buurt van de koffiebar ligt. En dan gaat het in de grotere projecten verder met restaurants, yogaruimtes, sportzalen en dergelijke. In de plint van de gebouwen, en zeker op de hoeken, wordt daarbij vaak ruimte gemaakt voor winkels. Urby weert daarbij landelijke ketens en richt zich echt op lokale ondernemers.

In de podcast benadrukt Vermeulen een aantal keer de verbinding met de buurt. Die wordt op verschillende manieren vormgegeven, zowel in programma als in de architectuur. En om die verbinding echt te maken is de koffiebar altijd voor de buurt toegankelijk.

Toren van Babel is een maandelijkse serie binnen de Architectenweb Podcast. Hierin praat architect Daan Roggeveen (MORE Architecture) met ontwerpers, ontwikkelaars en andere experts die allemaal hun eigen perspectief hebben op hoogbouw. Doel is het antwoord vinden op de vraag: hoe maak je nu een echt goed hoog gebouw? De gast van deze maand is Don Murphy, founder van VMX Architects en supervisor in onder meer Schiphol, Amstel III, en Eindhoven.

Onderwerp van gesprek is het superviseren van hoogbouw. Hoe komen de verdichtingsopgaven in de stedelijke gebieden die Murphy overziet tot stand, en is hoogbouw daarbij doel of middel?

Maar we hebben het ook over zijn komst naar Nederland in de jaren negentig, en over de start van zijn bureau VMX. We praten over het diverse portfolio van het bureau, en zijn uitgebreide ervaring als supervisor. We hebben het over de noodzaak en urgentie van verdichting en natuurinclusief bouwen in Nederland. Tenslotte bespreken we  zijn recente aanstelling als supervisor in Eindhoven en zijn visie op deze stad.

Toren van Babel wordt mede mogelijk gemaakt door Stichting Hoogbouw.

Idee & Presentatie: Daan Roggeveen (MORE Architecture)
Productie & Techniek: Lieven Heeremans, Geert Vlieger
Muziek: Job Roggeveen
Reacties: hoogbouw@more-architecture.com

Hoe kunnen we maakpartijen behouden in de verdichtende stad? Met zijn bureau MONK architecten heeft architect Casper Schuuring een ontwerp hiervoor gemaakt voor een kavel in M4H in Rotterdam. In het voorstel vormen de ruimtes voor de makers een gedifferentieerde onderbouw voor sociale woningbouw.

MONK architecten werkt aan een breed scala van opgaven: van individuele woningen via transformaties tot bedrijfsverzamelgebouwen. Het bureau brak door met het ontwerp voor Creative Valley in Papendorp, Utrecht, met zijn karakteristieke zwarte en uitkragende volumes. In de podcast vertelt Schuuring over de achtergrond van dit opzienbarende project en hoe het bedrijfsverzamelgebouw zich in de afgelopen tien jaar heeft ontwikkeld.

Naast Utrecht Centraal werd onlangs een nieuwe vestiging van Creative Valley opgeleverd, ook ontworpen door MONK architecten. Hier is het bedrijfsverzamelgebouw onderdeel van een groter ecosysteem met winkels en restaurants in de plint, een hotel en zelfs woningen. Het hybride gebouw ligt parallel aan spoor 1 en sluit aan de ene kant aan op het stationsplein, met het ballendak door Ector Hoogstad Architecten, en aan de andere kant op het Smakkelaarsveld, waar momenteel een woongebouw naar ontwerp van Studioninedots verrijst. De verschillende programma’s in het door MONK architecten ontworpen gebouw zijn binnen waar dat mogelijk was met elkaar verbonden. Zo kunnen de gebruikers het het bedrijfsverzamelgebouw gebruikmaken van het zwembad van het hotel. De plint aan de lange zijde van het gebouw vraagt nog wel wat aandacht, merkt Schuuring in de podcast op, die is nu nog te gesloten.

Dan het project waar het in deze podcast om draait. Voor de Merwe-Vierhavens (M4H) in Rotterdam heeft MONK architecten een ontwerp gemaakt voor een gebouw waar onderin ruimte blijft voor maakpartijen en bovenin ruimte komt voor sociale woningbouw. Het ontwerp is gemaakt op verzoek van de makers die nu in het havengebied gevestigd zijn, en er willen blijven, en is uitgewerkt in samenwerking met ECHO Urban Design, ERA Contour en Fullhouse Vastgoed.

Gemeente Rotterdam en het Havenbedrijf Rotterdam willen in M4H de haven van de toekomst realiseren. Voor grote delen van het gebied wordt daarbij ingezet om menging van wonen en werken: zowel boven elkaar als naast elkaar. Voor een kavel in het noordwesten van het gebied, tegen Schiedam aan, ziet MONK architecten kansen voor stapeling: onderin casco ruimtes voor maakpartijen, erboven sociale woningbouw, en een driedimensionaal netwerk van straten, pleinen en trappen die alles met elkaar verbindt. Een soort kas met een koffiebar / café vormt de centrale ontmoetingsplek.

In de podcast komen alle aspecten langs die bij deze menging komen kijken, van  het beperken van de huurprijs voor de maakpartijen tot het beperken van de geluidsoverlast. Over de plinten heeft Schuuring ook hier een uitgesproken mening. Omdat het woord ‘plint’ een scheiding tussen beneden en boven suggereert, gebruikt hij dat woord liever niet. Ook hier gaat het erom dat er op straatniveau een aantrekkelijk en transparant beeld ontstaat. Maar het gaat er ook om  dat er een afwisselend en attractief stedelijk netwerk ontstaat. Een porositeit in drie dimensies. Een binnenstedelijke kwaliteit zou je ook kunnen zeggen.

Het voorstel voor het woonwerkgebouw in M4H is een unsolicited proposal gericht aan de gemeente Rotterdam die eigenaar is van de betreffende grond. In België, in Brussel, zijn ondertussen meerdere van dit soort woonwerkgebouwen gerealiseerd. In Nederland is dit het eerste, concrete voorstel voor de combinatie van ruimtes voor maakpartijen en woningbouw erboven.

Toren van Babel is een maandelijkse serie binnen de Architectenweb Podcast. Hierin praat architect Daan Roggeveen (MORE Architecture) met ontwerpers, ontwikkelaars en andere experts die allemaal hun eigen perspectief hebben op hoogbouw. Doel is het antwoord vinden op de vraag: hoe maak je nu een echt goed hoog gebouw? De gast van deze maand is Stephan Petermann, oprichter van design consultancy MANN, hoofdredacteur van tijdschrift Volume, auteur van het boek ‘Back to the Office’ en lid van de hochbaubeirat in Düsseldorf.

Met Stephan praat ik over de oorsprong van zijn veelzijdige werk. We hebben het over zijn werk voor OMA  en de start van zijn bureau MANN. We praten over de uitkomsten van het Ministerie van Maak, een ambitieus plan dat hij recent lanceerde samen met ZUS en de IABR. We nemen de eerste bevindingen door, en we spreken over de verdichtingsopgave in Nederland en of hoogbouw daarin past.

Ook bespreken we zijn nieuwe boek, ‘Back to the Office - 50 revolutionary office buildings and how they sustained’, waarin het gebruik van kantoorgebouwen centraal staat. We hebben het over de geschiedenis van hoogbouw, en het ontstaan van het kantoor in hoge gebouwen. En we hebben het over hoogbouw in Duitsland. Luisteren dus!

Toren van Babel wordt mede mogelijk gemaakt door Stichting Hoogbouw.

Idee & Presentatie: Daan Roggeveen (MORE Architecture)
Productie & Techniek: Lieven Heeremans, Geert Vlieger
Muziek: Job Roggeveen
Reacties: hoogbouw@more-architecture.com

De foto bij de podcast komt uit het besproken boek en toont het kantoorinterieur van gebouw Delftse Poort in Rotterdam in 1991. De foto is gemaakt door fotograaf Sybolt Voeten.​

Het logisch denken dat Peter van Assche tijdens zijn eerste studie, wiskunde, leerde, is ook de rode draad in zijn werk als architect. “Dat de bouw verantwoordelijk is voor de helft van de afvalproductie wereldwijd, en al dat afval ooit is ontworpen, vind ik onbegrijpelijk.”

Het door hem opgericht Bureau SLA werd bekend met projecten als de van marktplaatsmaterialen gemaakte Noorderparkbar en het met geleende materialen gebouwde People’s Pavilion op de Dutch Design Week in Eindhoven. Daarmee was hij een voorloper van wat we tegenwoordig circulair bouwen noemen. Als lector aan de Amsterdamse Academie van Bouwkunst doet hij onderzoek naar materialen, bouwmethoden en financiële modellen die in dit systeem passen.

In de podcast praten we over de systeemverandering die volgens Peter nodig is om tot een circulaire bouw te komen. Die verandering schuilt in het zoeken naar een nieuwe esthetiek die voortkomt uit het werken met bestaande materialen, maar ook in het nemen van verantwoordelijkheid over het maakproces. 

Peter vertelt zijn verhaal aan de hand van actuele ontwerpen, zoals de gemeentewerf in Amsterdam met een gevel uit hergebruikte stenen en de artist-in-residency in Rotterdam met een gevel uit prefab kalkhennep. Ook reikt hij concrete instrumenten aan die architecten kunnen gebruiken om circulair te ontwerpen en te bouwen.

Toren van Babel is een maandelijkse serie binnen de Architectenweb Podcast. Hierin praat architect Daan Roggeveen (MORE Architecture) met ontwerpers, ontwikkelaars en andere experts die allemaal hun eigen perspectief hebben op hoogbouw. Doel is het antwoord vinden op de vraag: hoe maak je nu een echt goed hoog gebouw? De gast van deze maand is Fieke van den Beuken, projectontwikkelaar bij woningcorporatie Trudo. 

Fieke vertelt over de achtergrond en werkwijze van woningcorporatie Trudo uit Eindhoven. Ze legt uit dat Trudo niet alleen op de harde kant van ontwikkeling stuurt, maar ook op de sociale kant. We hebben het over het gebied Strijp S waar Fieke werkt, en over de opmerkelijke en prijswinnende torens die Trudo onlangs opleverde in het gebied: Haasje Over door VMX Architects en de Trudo Toren door Stefano Boeri. En we ontdekken hoe ze dat in Eindhoven nu voor elkaar krijgen: sociale woningen in iconische torens. Luisteren dus!

Toren van Babel wordt mede mogelijk gemaakt door Stichting Hoogbouw.

Idee & Presentatie: Daan Roggeveen (MORE Architecture)
Productie & Techniek: Lieven Heeremans
Muziek: Job Roggeveen
Reacties: hoogbouw@more-architecture.com

Toren van Babel is een maandelijkse serie binnen de Architectenweb Podcast. Hierin praat architect Daan Roggeveen (MORE Architecture) met ontwerpers, ontwikkelaars en andere experts die allemaal hun eigen perspectief hebben op hoogbouw. Doel is het antwoord vinden op de vraag: hoe maak je nu een echt goed hoog gebouw? De gast van deze maand is Bianca Seekles, directievoorzitter van ontwikkelaar ERA Contour. 

In het interview vertelt Bianca de over de geschiedenis van ERA Contour en over het ontstaan van het bedrijf met de ERA-flats. Ze legt uit hoe ze Rotterdam de afgelopen decennia zag veranderen, en vertelt hoe ze aan de basis stond van het vak conceptontwikkeling in de projectontwikkeling. 

Maar we hebben het vooral over haar veelgeprezen project Little C dat ze in de Coolhaven in Rotterdam realiseerde met de architectenbureaus CULD en Inbo. We bespreken het ontstaan van het project en hebben het over de stelling van Bernhard Hulsman in NRC, namelijk dat Little C een alternatief is voor hoogbouw. Luisteren dus!

Toren van Babel wordt mede mogelijk gemaakt door Stichting Hoogbouw.

Idee & Presentatie: Daan Roggeveen (MORE Architecture)
Productie & Techniek:  Lieven Heeremans, Geert Vlieger
Muziek: Job Roggeveen
Reacties: hoogbouw@more-architecture.com

Wanneer er gebouwd wordt dan zou dat niet alleen veel op moeten leveren voor de menselijke gebruikers… de planten en dieren in de omgeving zouden er ook op vooruit moeten gaan. Dat is wat architect Marlies Zuidam van FAAM Architects zichzelf ten doel stelt. Deze integrale benadering noemt ze regeneratief ontwerpen.

FAAM Architects is betrokken bij de ontwikkeling van allerlei gebieden, door heel Nederland, en het bureau werkt daarbij graag integraal samen met een stedenbouwkundige en landschapsarchitect, maar ook met een ecoloog. Op die manier kan direct vanaf de start van het ontwerpproces gekeken worden naar de aanwezige ecologische waarden en hoe die versterkt kunnen worden. Voor architect Marlies Zuidam begint regeneratief ontwerpen daar. Van daaruit werkt ze verder aan de structuur en materialisering van die gebouwen, hoe die ook zo duurzaam mogelijk kan worden.

Bij het project Bosrijk Oak in Eindhoven kon FAAM Architects met hun ontwerp aanhaken op de ecologische zone die langs het plangebied loopt. Hoe kan woningbouw op deze plek die ecologische zone versterken? Door die zone meer ruimte te geven, deze die ecologische zone door te laten lopen tussen de ensembles van woningen door, terwijl die ensembles zelf wat compacter blijven. 

De ordening van woningen rond een gezamenlijk hof maakt het mogelijk om het parkeren ónder een gezamenlijke dek te organiseren en letterlijk gemeenschappen te vormen. De buitenruimtes van de woningen zijn daarbij compact gehouden. Want kijk je liever uit op je eigen tuin of over echte natuur, vraagt Zuidam retorisch?

De woningen in Bosrijk Oak zijn uitgewerkt in modulaire houtbouw en daar is Zuidam enthousiast over. Na de realisatie van de fundering, die ook wat lichter kan blijven, worden 3D units gestapeld en gekoppeld. En dat is het. Op die manier kan gebouwd worden met weinig impact op de omgeving. En de modulaire opbouw maakt het geheel ook circulair, denkt Zuidam. Verandert de vraag, dan kunnen units altijd weer afgestapeld worden en op een andere plek weer ingezet worden. Andersom zou ook kunnen: dat er later nog extra units aan toegevoegd worden.

In de podcast vertelt Zuidam ook over het woongebouw in massieve houtbouw dat ze met haar bureau op landgoed Eikenburg in Eindhoven heeft ontworpen. Het was een van de eerste gestapelde woongebouwen in kruislaaghout (cross laminated timber – CLT) in Nederland en dat was een behoorlijke ontdekkingstocht.

De duurzaamheidsambitie bij dit project op landgoed Eikenburg hield daar nog niet op. Van het woongebouw dat eerder hier stond, dat sterk verouderd was, is 50.000 kg aan materiaal hergebruikt in het nieuwe gebouw. Het gaat met name op de stalen balken daaruit. En iets vergelijkbaars gaat op voor de trappen en balustrades in het woongebouw – die zijn afkomstig van een elders gesloopt gebouw.

Zuidam vraagt zich af of dat laatste, dat directe hergebruik van materialen, uiteindelijk duurzaam genoeg is en schaalbaar genoeg zal zijn. Bij een kleinschaliger woongebouw als op landgoed Eikenburg, met 28 woningen, werkte het goed. Ook al waren de hergebruikte materialen niet goedkoper dan nieuwe materialen, door de bewerkingen die ze nog moesten ondergaan. Daar kwam bij dat het voor alle betrokken partijen veel werk bleek te zijn en dat bij hergebruikte materialen veel vervoersbewegingen nodig zijn.

Uiteindelijk illustreren de hergebruikte materialen heel goed de ambitie van het project. Die functie heeft het. Maar is dit directe hergebruik van materialen wel echt zo duurzaam en is het schaalbaar richting een groter project?

Bij Heembouw Architecten werken de architecten in ieder ontwerpproces vanaf het begin nauw samen met het team bij Heembouw dat het project daadwerkelijk bouwt. Dat biedt volgens architecten Hugo Stevens en Diederik de Jonge veel voordelen. Ook ervaren ze veel ruimte om te innoveren. Zo werkt Hugo aan verschillende woningbouwprojecten in hout en werkt Diederik aan natuurinclusieve distributiecentra.

In de kern komt het erop neer dat aan het begin van het ontwerpproces simpelweg veel meer informatie beschikbaar is, leggen Hugo en Diederik in de podcast uit. Met welk bouwsysteem gaat er gewerkt worden? Waar kan geïnnoveerd worden? Wat gaat het kosten? Als architect kun je dan direct met de juiste parameters aan de slag en opdrachtgevers krijgen snel duidelijkheid over wat wel en niet mogelijk is. En omdat het om een integraal ontwerp gaat, wordt er in de loop van het proces in basis ook niet meer getornd aan de met elkaar gemaakte afspraken.

Zowel Hugo als Diederik hebben eerder ook traditionele ontwerpprocessen meegemaakt, waarbij eerst een ontwerp gemaakt werd en pas daarna de bouwer geselecteerd werd. Beide architecten verwonderden zich over de kwaliteit, tijd en geld die in dat proces verloren ging. Want zodra de bouwer aan tafel kwam, moest het ontwerp toch aangepast worden. Het kwam wel voor dat het ontwerp daar beter van werd, maar meestal toch niet. In het slechtste geval moest het ontwerp eigenlijk opnieuw gemaakt worden.

In vergelijking met traditionele ontwerpprocessen gaan integrale ontwerpprocessen veel sneller, kan er effectiever worden gewerkt, en zijn de processen zelf ook plezieriger. Heembouw positioneert zich als ‘ontwerpende bouwer’ en door de combinatie van ontwerp, en bouw wil Heembouw haar klanten ontzorgen en een beter product bieden. Het wil, in haar eigen woorden, de ‘klantwaarde’ verhogen. Van de ongeveer 350 mensen die bij Heembouw werken, werken er zo’n 40 bij Heembouw Architecten. 

Het team van Heembouw Architecten bestaat uit architecten, interieurarchitecten en BIM-modelleurs. Rond dat BIM-model bestaat er vanzelfsprekend een doorgaande lijn van ontwerp tot bouw.

Bij Heembouw wordt gewerkt vanuit drie klantgroepen: woningbouw, kantoren en bedrijfsgebouwen. Zowel het architectenbureau als de bouwer heeft specifieke teams die zich op deze klantgroepen richten. Daarbij ontwerpen de architecten graag wat er gebouwd wordt, maar zeker in de woningbouw wordt ook regelmatig samengewerkt met andere architectenbureaus.

Binnen Heembouw wordt breed ingezet op bouwen in hout en op natuurinclusief bouwen. Architect Hugo Stevens werkt aan verschillende woningbouwprojecten in hout, zoals in Wormerveer en in Kaag. In die eerste plaats, Wormerveer, werkt hij nauw samen met WRK Architecten aan de vervanging van verouderde portiekwoningen door smalle, grondgebonden eengezinswoningen. Aan dergelijke woningen is volgens hem veel behoefte. 

Architect Diederik de Jonge werkt aan verschillende natuurinclusieve distributiecentra, zoals in Aalsmeer en in Almelo. In die laatste stad heeft hij, in samenwerking met landschapsarchitect Joost Emmerik, een kilometer lang natuurscherm ontworpen rond een groot multi-tenant distributiecentrum aan de entree van XL Businesspark Twente. In de podcast gaan de architecten uitgebreid op deze ontwerpen in. Luisteren dus!

Dit jaar oogst New Horizon de materialen van zo’n vijftig grote gebouwen. Bij het ene gebouw gaat dat makkelijker dan bij het andere. En bijna al die materialen krijgen weer een nieuwe bestemming. Soms houden ze daarbij hun vorm, maar meestal worden ze daarvoor bewerkt. Een gesprek met Michel Baars, directeur en oprichter van New Horizon, over urban mining en de lessen die daaruit getrokken kunnen worden voor circulair bouwen.

Eerder gebruikte bouwmaterialen moeten naast nieuwe bouwmaterialen in het schap liggen, legt Michel uit. Want wie aan het bouwen is wil op één plek – just in time – zijn bouwmaterialen ophalen. Zodat het allemaal in dezelfde vrachtwagen naar de bouwplaats vervoerd kan worden. Anders is het eerder gebruikte bouwmateriaal al snel te duur.

New Horizon groeit snel en binnen drie jaar hoopt Michel al tweemaal zoveel materiaal te kunnen oogsten. Om al die materialen een nieuwe bestemming te geven, moet de afzet ook groeien. De groothandels behoren tot de plekken waar eerder gebruikte materialen te vinden moeten zijn. Oude hardhouten kozijnen worden, in delen, op die manier weer verkocht. Dat blijken ideale passtukken bij renovaties te zijn.

Vorig jaar is New Horizon onderdeel geworden van de Janssen de Jong Groep, een middelgrote bouwer met een uitgesproken circulaire ambitie. Groot genoeg om ertoe te doen, klein genoeg om het ook echt te doen, noemt Michel het. Door hier onderdeel van te zijn heeft New Horizon een soort van gegarandeerde afzet voor een belangrijk deel van de geoogste bouwmaterialen.

Bij circulair bouwen kan onderscheid worden gemaakt tussen kleinere en grotere cirkels. Wanneer een materiaal of product in (bijna) dezelfde vorm opnieuw toegepast kan worden, doorloopt het een kleine cirkel. Wanneer een materiaal of product eerst verpulverd, vergruisd of omgesmolten moet worden voor het een nieuwe toepassing krijgt, doorloopt het een lange cirkel.

New Horizon zit met name op de grote cirkels, legt Michel in de podcast uit. Dat heeft alles te maken met wat hij het ‘dilemma van tijd en plaats’ noemt. Al die bouwmaterialen kunnen niet op allerlei plekken opgeslagen worden en dan van daaruit weer naar de bouwplaatsen vervoerd worden op het moment dat ze nodig is. Dat is veel te kostbaar. Circulair bouwen werkt pas als de cirkels continue bouwstromen vormen. Rond de meeste geoogste materialen vindt ‘herproductie’ plaats, zoals hij het noemt.

Keramische materialen, zoals bakstenen, worden door New Horizon verpulverd en gezuiverd, en worden vervolgens als grondstof aan Wienerberger geleverd. Oud gips gaat naar Knauf, oude bitumen naar Icopal en hout gaat naar Stiho. Voor alle materialen die geoogst worden, probeert New Horizon de cirkel te sluiten. 

Voor beton maakt New Horizon gebruik van een procedé waarmee de grondstoffen daaruit bevrijd worden. Zand, grind en cement blijven als grondstoffen weer over. Zo kan daar opnieuw beton van gemaakt worden. Maar de grondstoffen kunnen ook op een andere manier gebruikt worden. Na de locatie in Amsterdam waarin oud beton verwerkt wordt, opent binnenkort een tweede locatie in Rotterdam. Binnen een paar jaar moeten er vijf locaties door heel Nederland zijn.

Toren van Babel is een maandelijkse serie binnen de Architectenweb Podcast. Hierin praat architect Daan Roggeveen (MORE Architecture) met ontwerpers, ontwikkelaars en andere experts die allemaal hun eigen perspectief hebben op hoogbouw. Doel is het antwoord vinden op de vraag: hoe maak je nu een echt goed hoog gebouw? De gast van deze maand is architect Michiel Raaphorst, partner bij V8 Architects.  

In het interview vertelt Michiel over het ontstaan van V8 Architects en over het DNA van het bureau. Hij vertelt over de ervaring van V8 Architects met de transformatie van bestaande gebouwen en hoe het bureau de KPN Toren van Renzo Piano op de Wilhelminapier in Rotterdam heeft vernieuwd. 

Michiel gaat ook in op het ontstaan van het ontwerp van de 154 meter hoge Cooltoren in het Baankwartier in Rotterdam en de rol die de unieke draagstructuur speelt in het ontwerp. Hij vertelt over het realiseren van hoogbouw in een ‘perfect storm’ van de ideale omstandigheden, waarin poëzie en pragmatisme elkaar raken.

En we hebben het over het Nederlandse Paviljoen in Dubai dat V8 Architects recent ontwierp en dat energie en water kan oogsten midden in de woestijn. Zijn ervaring in Dubai hebben hem een ander perspectief gegeven op de regio en inzicht in de kansen voor de vernieuwing van hoogbouw. Tenslotte doet Michiel een belangrijke oproep aan de ontwerppraktijk. Luisteren dus! 

Toren van Babel wordt mede mogelijk gemaakt door Stichting Hoogbouw.

Idee & Presentatie: Daan Roggeveen (MORE Architecture)
Productie & Techniek: Geert Vlieger
Muziek: Job Roggeveen
Reacties: hoogbouw@more-architecture.com

Landschapsarchitect Jan Maas van BOOM! Landscape vertelt over natuurinclusief ontwerpen en bouwen, en wat er nodig is om dit thema – als onderdeel van de verduurzaming van steden en het platteland – verder te brengen. Zijn visie: natuurinclusief bouwen begint met de intrinsieke motivatie om plekken te maken waar mensen, dieren én planten naast en met elkaar kunnen leven. Dat levert niet alleen wijken en landschappen op die beter bestand zijn tegen klimaatverandering, maar ook een ruimtelijke rijkdom, en een stad die letterlijk gonst en tjilpt van het leven.

We praten over hoe BOOM samen met stedenbouwkundigen, architecten en ecologen werkt aan natuurinclusieve woonwijken in Diemen, Utrecht en Brussel, hun initiatief om de Groene Scheggen van Amsterdam op de kaart te zetten, en de mogelijkheden die biobased landbouw biedt om de biodiversiteit te versterken.

Jan legt uit dat natuurinclusief bouwen begint bij de bodem; of je op zand, klei of veen bouwt, is bepalend voor wat er kan groeien en leven. Ook hebben we het over de noodzaak om gebouwen niet tot de laatste kier af te dichten, waardoor nestgelegenheden voor vogels en insecten verdwijnen. De natuur is gebaat bij een gezonde dosis rommeligheid en ruige plekken.

“Het gebouw dat je ontwerpt, dat staat daar, en dat moet zich goed verhouden tot de mens. Daarom moet het zo karaktervol zijn”, vertelt architect Liesbeth van der Pol van Dok Architecten in de podcast. “Het hoeft daarbij niet altijd sterk of stoer te zijn, het mag ook gevoelig of kwetsbaar zijn, maar het moet wel een karakter hebben. En als architect moet jij dat erin leggen.”

Op haar bureau en bij haar thuis heeft Liesbeth verschillende tekenblokken liggen waarop ze aquarellen maakt van de projecten waaraan ze werkt. Die aquarellen starten met potlood, dan komt de inkt, dan wordt het potlood uitgegumd, en vervolgens zijn er verschillende lagen van aquarelverf. Zowel de inkt als de verf moet drogen, dus er gaan heel wat dagen overheen voordat iedere aquarel klaar is. En zowel die tijd als het handwerk helpt haar in het denken over de ontwerpen, daarop te reflecteren, en uiteindelijk tot het juiste karakter te komen.

Op projecten zit zo’n enorme druk, omdat het om zoveel geld gaat, dat het niet eenvoudig is om als architect afstand te nemen tot de ontwerpen, legt Liesbeth in de podcast uit. Het maken van aquarellen ondersteunt haar daarbij. En soms maakt ze een aquarel om erachter te komen welk karakter het gebouw niet moet krijgen, vertelt ze. Het blijft natuurlijk een creatief proces.

In haar aquarellen schetst ze het project meestal vanuit verschillende perspectieven: driedimensionaal, met de plattegrond en en profil. Maar afhankelijk van het project wisselt dit. Ook lopen de figuren soms door elkaar, wat ze eigenlijk alleen maar interessant vind. In de Kunstlinie in Almere wordt komend najaar een selectie van haar aquarellen tentoongesteld.

Het maken van aquarellen is een exponent van hoe Van der Pol het architectenvak benaderd. Ze vind het belangrijk om vanuit haarzelf te ontwerpen, datgene te ontwerpen waarvan zij met haar team denkt dat het beste is voor de opgave, en zich niet te laten remmen door wat anderen in het vakgebied daarvan denken. Zo heeft ze in Den Bosch een buurt ontworpen met witte villa’s die in hun witte houten timpanen en kolommen knipogen naar het (neo)classicisme. En zo heeft ze in Zwolle een zwierige bakstenen parkeergarage ontworpen die ze, geïnspireerd op de caravanserai in centraal Azië, ook voor zich ziet als plek van ontmoeting en daarom van een decoratieve laag is voorzien. Net zo vond ze het een enorme uitdaging om een villa te ontwerpen die de symmetrieassen van Palladio combineert met het rauwe van industriële gebouwen. De opdrachtgever wenste dat zo en dat daagde Liesbeth uit om juist in dat imperfecte de schoonheid te vinden. Een perfecte mens is niets aan, geeft ze aan; het zijn de imperfecties die het interessant maken.

In de ontwerpen van Liesbeth geeft het karakter van het gebouw uitdrukking aan de plek, het programma en de ambitie van de initiatiefnemers. Je kunt dat karakter wat dat betreft zien als een soort verlengde functionaliteit. Dat wordt goed geïllustreerd door haar ontwerp voor Huis van de Wijk in Deventer. Daar werd ze gevraagd om een generiek kantoor uit de jaren ‘80 te transformeren tot een wijkcentrum. Door de gevel te voorzien van nieuwe isolatie en stucwerk, en daar horizontale houten latten overheen te leggen, verdween het oude gebouw uit het zicht. In hetzelfde stucwerk ontwierp ze vervolgens bovenop het gebouw een opbollende luifel die ‘s avonds van onderen aangelicht wordt. Zo is het gebouw letterlijk en figuurlijk het stralende middelpunt van de wijk geworden.

Deze podcast is mede mogelijk gemaakt door AGC.

Toren van Babel is een maandelijkse serie binnen de Architectenweb Podcast. Hierin praat architect Daan Roggeveen (MORE Architecture) met ontwerpers, ontwikkelaars en andere experts die allemaal hun eigen perspectief hebben op hoogbouw. Doel is het antwoord vinden op de vraag: hoe maak je nu een echt goed hoog gebouw? 

De gast van deze maand is constructeur Mathew Vola, Property Business Unit Leader bij Arup in Amsterdam. Mathew vertelt onder andere over zijn verkiezing tot constructeur van het jaar, en hoe iconen, digitalisering en verduurzaming zijn carrière hebben bepaald. We praten over zijn ervaring met iconische hoogbouwprojecten in Zuidoost Azië, en zijn nieuwe benadering van het vak bij zijn terugkomst in Nederland. 

Mathew’s visie is dat de ‘battle for land’ waar we in zitten leidt tot verdichting, en dus tot hoogbouw. Aan de hand van de projecten Elements en het net opgeleverde HAUT licht hij vervolgens toe hoe je die hoogbouw werkelijk duurzaam kan maken. We praten over de parametrische ontwerpmethode die Arup en Patrick Koschuch hebben toegepast op het project Elements in Amsterdam. En we hebben het over de materiaaltransitie, en wat voor impact die gaat hebben op hoogbouw. Luisteren dus!

Toren van Babel wordt mede mogelijk gemaakt door Stichting Hoogbouw.

Idee & Presentatie: Daan Roggeveen (MORE Architecture)
Productie & Techniek: Lieven Heeremans en Geert Vlieger
Muziek: Job Roggeveen
Reacties: hoogbouw@more-architecture.com

Iedere transformatie is een nieuwe puzzel die opgelost moet worden. Omdat de beste oplossingen regelmatig buiten de gebaande paden liggen, bieden transformaties veel ruimte voor innovatie, ziet architect Menno Kooistra van Elephant. Bij de transformatie van een voormalig bankgebouw tot woongebouw keerde hij de ontsluiting als het ware binnenstebuiten. Woongebouw De Voortuinen heeft nu, in plaats van een enkele centrale liftkern, nu vier kleine liftkernen aan de gevel. Die oplossing bleek veel een veel efficiënter.

Deze podcast is mede mogelijk gemaakt door AGC.

Drie transformatieprojecten van Elephant komen langs in de podcast. Allereest de transformatie van de drie silo’s op Zeeburgereiland in Amsterdam tot gebouw met een gemengd programma. Vervolgens de transformatie van het voormalige hoofdkantoor van de Postbank in Amsterdam tot woongebouw De Voortuinen. En tenslotte de transformatie van het voormalige kantoorgebouw van ingenieursbureau Fluor in Haarlem tot woongebouw met lofts.

Elk van deze opgaven vroeg om zijn eigen innovaties om tot de beste transformatie te komen, legt architect Menno Kooistra van Elephant uit. Bij de transformatie van de silo’s op Zeeburgereiland is een heel abstracte gevel ontwikkeld om de nieuw opbouwen te laten ‘rijmen’ met de silo’s van de voormalige rioolzuivering eronder. In die opbouwen komen kantoorruimtes. Ter hoogte van het dak van de oude silo’s worden de abstracte opbouwen ‘ingesnoerd’ om daar een serie van publieke ruimtes te maken. De bruggen die deze publieke ruimtes straks met elkaar verbinden, bestaan nu al als verbinding tussen de daken van de oude silo’s.

Bij de transformatie van het voormalige hoofdkantoor van de Postbank, in het westen van Amsterdam, merkte Kooistra dat de oude liftkern veel te ruim bemeten was voor zijn nieuwe functie als woongebouw. Wat als de stijgpunten niet in het midden van de woontoren zouden zitten, maar verspreid langs de gevel? Dit bleek de plattegrond veel en veel efficiënter te maken. In plaats van twee liften waren weliswaar vier liften nodig, maar dat stond niet in verhouding tot de vele extra vierkante meters die zo beschikbaar kwamen. De liften aan de gevels zorgen daarbij voor nieuwe flexibiliteit, benadrukt Kooistra herhaaldelijk in de podcast. Vanuit de lifthal kun je zo je woning in, maar dat kan ook via het zeer diepe rondlopende balkon. Daar kunnen eenvoudig extra voordeuren gemaakt worden. Voor een praktijk aan huis, voor een ouder waarvoor gezorgd wordt, voor een kamer die verhuurd wordt… het gebouw biedt wat oneindig veel mogelijkheden…

De transformatie van het voormalige kantoorgebouw van ingenieursbureau Fluor in Haarlem vormde vervolgens weer een heel andere opgave. Het gebouw had een prachtig betonnen casco met paddestoelkolommen en een vrije verdiepingshoogte van 3,6 meter. Maar het gebouw was ook maar liefst 35 meter diep. Vandaar dat de ontwikkelaar van het gebouw het binnenhof eigenlijk al ingetekend had. Maar juist op deze plek, in het Haarlemse stadsdeel Schalkwijk, zag Kooistra kansen voor casco lofts met weliswaar een eenzijdige oriëntatie maar daardoor ook een surplus aan betaalbare ruimte. De kwaliteit van de enkele gevel heeft Kooistra vervolgens gemaximaliseerd. Deze is volledig van glas en knikt naar buiten om serres te vormen – zodat bewoners toch uitzicht hebben in de breedte. Ook is de gevel, die Kooistra met zijn team ontwikkelde, volledig te openen, zodat iedere loft omgetoverd kan worden tot een grote loggia.

De stevige draagconstructie en diepte van het gebouw maakt het vervolgens mogelijk om op het dak een bijzonder groene daktuin aan te leggen. In plaats van individuele  buitenruimtes hebben de bewoners van het gebouw zo straks een grote gezamenlijke daktuin.

Toren van Babel is een maandelijkse serie binnen de Architectenweb Podcast. Hierin praat architect Daan Roggeveen (MORE Architecture) met ontwerpers, ontwikkelaars en andere experts die allemaal hun eigen perspectief hebben op hoogbouw. Doel is het antwoord vinden op de vraag: hoe maak je nu een echt goed hoog gebouw?  De gast deze maand is Anjelica Cicilia, director acquisitie & ontwikkeling bij Syntrus Achmea.

In het gesprek vertelt Anjelica onder andere over de kansen van hoogbouw bij verstedelijking, over duurzame verdichting en over wat zij als belegger belangrijk vindt in hoogbouwprojecten.

Anjelica vertelt over haar achtergrond als stedenbouwkundig ontwerper en wat haar achtergrond als ontwerper  haar brengt in haar huidige werk.

En we hebben het over de betaalbaarheid van hoogbouw aan de hand van het project Justus in de Amsterdamse Sluisbuurt. Deze toren met middenhuur woningen is ontworpen door de Architekten Cie. en realiseert Syntrus Achmea samen met JP van Eesteren. Want is het eigenlijk wel mogelijk om met een middenhuur in hoogbouw te wonen? Luisteren dus!

Toren van Babel wordt mede mogelijk gemaakt door Stichting Hoogbouw.

Idee & Presentatie: Daan Roggeveen (MORE Architecture)
Productie & Techniek: Lieven Heeremans
Muziek: Job Roggeveen
Reacties: hoogbouw@more-architecture.com

Het beeld bij de podcast toont woontoren Justus in de Sluisbuurt in Amsterdam. De toren is ontworpen door de Architekten Cie., de impressie is gemaakt door Absent Matter.

Natuurinclusief, klimaatadaptief, circulair en energiepositief… de ambitie rond het nieuwe gebouw voor de Aeres Hogeschool in Almere was meervoudig en dat heeft een intelligent en veelzijdig ontwerp opgeleverd. In de eerste aflevering in een nieuwe serie rond duurzaam ontwerpen en bouwen, in samenwerking met de BNA, een gesprek met architecten Wilco Scheffer en Gert Jan Samsom van BDG Architecten over hun aanpak bij dit project.

In de oostgevel en een deel van de zuidgevel hebben maar liefst 11.000 planten een plek gekregen. In de westgevel en zwevend boven het dakterras zijn in glazen lamellen in totaal 700 PV-panelen opgenomen. De hoge duurzame ambities hier zijn voor iedereen direct zichtbaar.

Het gebouw staat in Almere op de oever van het Weerwater, op het terrein waar komend halfjaar de Floriade plaatsvindt. De gridstructuur van deze tuinbouwtentoonstelling bood de hogeschool een relatief kleine kavel. Om het 4.000 vierkante meter grote programma hier een plek te kunnen geven, moest de hogeschool daarom wel de hoogte in. Het relatief kleine dak betekende vervolgens weer dat bijna de helft van de gewenste zonnepanelen in de gevel terecht kwam. De hoogte bood daarbij ook de kans om hier echt een grote groengevel te realiseren..

Het thema van de Floriade is ‘Growing Green Cities’. Dit gebouw laat goed zien wat op dat vlak mogelijk is, vindt Architect Wilco Scheffer: in onze grote steden zouden dergelijke gebouwen zeer op hun plek zijn. Hier matcht de natuurinclusieve architectuur ook met de opleiding die in het gebouw gevestigd is: ‘Food, Nature & Urban Green’.

In de podcast gaat architect Gert Jan Samsom in op de engineering van de groengevel en hoe deze is opgebouwd. Uiteindelijk bestaat hij uit allerlei inheemse planten, die in de achterconstructie automatisch van water worden voorzien. Daarbij zijn in de gevel nestkastjes voor vogels, insecten en vlinders opgenomen.

Binnen loopt het groen door in een route die vanaf het maaiveld omhoog slingert naar het dak. De ‘groene long’, noemt architect Gert Jan Samsom dit graag. Al dat groen heeft een positief effect op het welzijn van mens en dier, benadrukken de architecten, en de studenten op deze opleiding onderzoeken dat ook.

In de verdere materialisering van het gebouw was circulariteit het centrale thema. De gevels, waar geen groen in is opgenomen, hebben een bekleding gekregen van biocomposiet.De houten vloeren in de ‘groene long’ zijn gemaakt van sloophout. In de toegepaste kanaalplaatvloeren, die losmaakbaar gemonteerd zijn op een modulaire staalconstructie, is zoveel mogelijk betongranulaat opgenomen.

De aanbestedingsregels zitten circulair ontwerpen en bouwen soms wel in de weg, ondervonden de architecten. Het is daardoor niet mogelijk om al voor het feitelijke moment van aanbesteden al materialen en producten uit gesloopte gebouwen te reserveren. Hergebruikte kozijnen of hergebruikt glas kun je dan niet toepassen, legt Scheffer uit. Want wat je in de gevel toepast hangt bijvoorbeeld samen met de installaties die je toepast. Al tijdens de ontwerpfase moet duidelijk zijn hoe de gevel precies opgebouwd wordt – als dat pas in de bouwfase duidelijk wordt is dat te laat.

In de podcast zoomen Scheffer en Samsom tenslotte nog uit. Het liefst ontwerpen ze gebouwen met bijna geen installaties. De vele passieve elementen in het ontwerp van de Aeres Hogeschool illustreren die ambitie. Tegelijkertijd hopen de architecten in de toekomst meer hout toe te kunnen passen in gebouwen. Maar duurzaamheid begint toch altijd bij het ontwerp van een goed, robuust en flexibel casco. Dat is altijd de basis geweest van hun ontwerpen, benadrukken de architecten, en zal dat ook blijven.

Deze podcast wordt mede mogelijk gemaakt door de BNA.

Toren van Babel is een maandelijkse serie binnen de Architectenweb Podcast. Hierin praat architect Daan Roggeveen (MORE Architecture) met ontwerpers, ontwikkelaars en andere experts die allemaal hun eigen perspectief hebben op hoogbouw. Doel is het antwoord vinden op de vraag: hoe maak je nu een echt goed hoog gebouw? De gast van deze maand is architect Diederik Dam van Dam & Partners. 

In het gesprek vertelt Diederik onder meer over de ruime ervaring van zijn bureau met hoogbouw en gaat hij uitgebreid in op het hoogste gebouw van Nederland: de Zalmhaventoren. Hij vertelt over de geschiedenis van het plan, over de bouwmethode en over de veranderende ambities van de stad. 

We spreken ook over de nieuwe houten toren die Dam & Partners heeft ontworpen op de Zuidas in Amsterdam en hoe innovatie onderdeel is van de hedendaagse ontwerppraktijk. 

Diederik vertelt ook over zijn positie als de derde generatie architect in zijn familie en hoe hij het bureau van zijn vader heeft overgenomen. Tenslotte reflecteren we op de veranderende rol en positie van de architect. Luisteren dus!

Toren van Babel wordt mede mogelijk gemaakt door Stichting Hoogbouw.

Idee & Presentatie: Daan Roggeveen (MORE Architecture)
Productie & Techniek: Lieven Heeremans
Muziek: Job Roggeveen
Reacties: hoogbouw@more-architecture.com

Een gesprek van een uur over maar één project: de tijdelijke huisvesting van de Eerste Kamer. Een gesprek tussen Michiel van Raaij, hoofdredacteur van Architectenweb, en Floris Cornelisse, architect en partner van Happel Cornelisse Verhoeven Architecten, over de tradities van dit parlementaire instituut, over het ontwerpproces en over de betekenis van tijdelijkheid.

Gedurende de verbouwing van het Binnenhof is de Eerste Kamer tijdelijk gehuisvest in Huis Huguetan en de bouwdelen daarachter uit de jaren tachtig. In haar ontwerp smeedt Happel Cornelisse Verhoeven Architecten die delen opnieuw aan elkaar door het motief van de stijlkamers uit het voormalige stadspaleis te vertalen naar eigentijds stijlkamers in de andere bouwdelen, waarbij de plenaire zaal voor de Eerste Kamer opgevat kan worden als de grootste stijlkamer.

De plenaire zaal in deze tijdelijke huisvesting heeft op verzoek van de senatoren dezelfde lagerhuisopstelling gekregen als de plenaire zaal in het Binnenhof. Deze zaal is echter wel 70% kleiner, wat Happel Cornelisse Verhoeven Architecten onder andere opgelost heeft door de tafels en bankjes voor de senatoren net wat compacter te maken.

In de podcast gaat architect Floris Cornelisse in op allerlei aspecten van het ontwerp en het proces dat daarheen leidde. De tijdelijkheid van het ontwerp speelt daarbij overal een rol en bepaalt voor een belangrijk deel ook de uitstraling ervan. Ook gaat de architect uitgebreid in op de toegepaste kunst in de plenaire zaal en op de gevel van het bouwdeel uit de jaren tachtig. Tenslotte kijkt Cornelisse ook vooruit naar het ontwerp voor het Stadhuis van Groningen, waarin een aantal motieven uit dit ontwerp terugkomen.

Toren van Babel is een maandelijkse serie binnen de Architectenweb Podcast. Hierin praat architect Daan Roggeveen (MORE Architecture) met ontwerpers, ontwikkelaars en andere experts die allemaal hun eigen perspectief hebben op hoogbouw. Doel is het antwoord vinden op de vraag: hoe maak je nu een echt goed hoog gebouw? De twaalfde gast in deze serie is stedenbouwkundige Wouter Veldhuis, partner bij MUST Stedenbouw en Rijksadviseur voor de Fysieke Leefomgeving. 

In het gesprek vertelt Wouter over de rol van het College van Rijksadviseurs en haar agenda ‘De 22e eeuw begint nu’. We bespreken hoe hoogbouw bij kan dragen aan de stad en aan de ruimtelijke ordening in Nederland. 

Ook praten we over Amsterdam Nieuw-West, de bakermat van moderne stedenbouw in Nederland. We hebben het over de zowel persoonlijke als professionele geschiedenis die Wouter daar heeft, over galerijflats als hoogbouwtype, en over de sociologische benadering van stedenbouw. Ook hebben we het over de verdichting van de bestaande stad en het vitaler maken van wijken en leefomgevingen. Luisteren dus!

Toren van Babel wordt mede mogelijk gemaakt door Stichting Hoogbouw.

Idee & Presentatie: Daan Roggeveen (MORE Architecture)
Productie & Techniek: Lieven Heeremans
Muziek: Job Roggeveen
Reacties: hoogbouw@more-architecture.com

​Het beeld bij de podcast toont de 'hoogbouw' aan de Burgemeester Hogguerstraat op de noordoever van de Sloterplas in Amsterdam Nieuw-West. Het beeld is afkomstig van Stadsarchief Amsterdam.

De partners van Hilberink Bosch Architecten wonen en werken vanuit een monumentale boerderij net buiten Den Bosch. Waar het woondeel van de boerderij nog zijn oude vorm heeft, daar is het werkdeel van de boerderij getransformeerd tot een grote open kantoorruimte. Onder de oude balken van de boerderij werken ze met een team van vijftien architecten aan woningbouwopgaven door het hele land.

Bij de bouw van boerderijen was het ooit de gewoonte om het hout, dat in de toekomst wel eens nodig zou kunnen zijn, in de vorm van bomen alvast aan te planten. Daaraan moesten architecten Annemariken Hilberink en Geert Bosch denken toen er zeven eiken op hun erf gerooid moesten worden en ze op precies dat moment rondliepen met het idee om een nieuwe schuur te realiseren. Wat als ze die eiken daarvoor zouden gebruiken? En wat als ze niet alleen het hardste en binnenste deel van de boomstammen zouden gebruiken, maar ook alles daaromheen?

In de podcast vertellen de architecten waar ze tegenaan liepen in de realisatie van dit ogenschijnlijk eenvoudige idee. Voor de schuur bleken nog iets meer boomstammen nodig dan de genoemde zeven. Op het landgoed, waar de boerderij onderdeel van uitmaakt, was gelukkig meer hout beschikbaar. Al dat hout is vervolgens ter plekke verzaagd en verwerkt. Daarbij schuwden de architecten het experiment niet. Zo is het hout nat verwerkt, daarbij rekening houdend met latere krimp, en zijn dus werkelijk alle delen van het hout gebruikt, ook die delen die vervuild waren met ijzer. Al dat hout heeft een prachtige constructie opgeleverd, met een houten gevel en een dak uit houten leien. De betonnen vloer hebben de architecten hier en daar wat omhoog getrokken om borstweringen en een keukenblad te maken. Maar in dat beton is de afdruk van de houten bekisting dan wel weer zichtbaar. Ook is op de kopgevels schors in de bekisting opgenomen – wat onbedoeld deels in het beton is achtergebleven.

Zelf omschrijven Hilberink en Bosch hun werk als een combinatie van ‘herkenning’ en ‘vervreemding’. De architectonische vormen en typologieën zijn herkenbaar, maar het element van vernieuwing dat eraan toegevoegd wordt, zorgt ook altijd voor enige vervreemding, of met een ander woord voor verwondering. Dat begrippenpaar is zeker van toepassing op de door hen ontworpen schuur en kan daarnaast ook toegepast worden op de vele woningbouw die de architecten ontwerpen.

Op Strijp R herinnert niet zoveel meer aan de geschiedenis van de plek. Een oude leidingstraat, een oud fabrieksgebouw en een oud pompgebouw staan er nog. Maar het is vooral een gewone woonwijk aan het worden. En Annemariken Hilberink en Geert Bosch vonden dat jammer, misten vooral ook de oude schaal, en stelden voor om, op de plek waar voorheen de beeldbuizenfabriek stond, die fabriek in woningbouw als het ware terug te bouwen. Die fabriek had iedere vijftien meter een sheddak, en dat elf keer. Dat hebben de architecten nu teruggebouwd, waarbij het stramien gehalveerd is, zodat woningen van 7,5 bij 7,5 meter ontstonden. Daarbij is het ene huis wat kleiner en is het andere huis juist wat groter, met een enorm dakraam op het noorden – een interessante atelierruimte of thuiswerkplek.

In de volksbuurt Orthen Links heeft Hilberink Bosch Architecten 175 sociale huurwoningen ontworpen en deze moesten worden gerealiseerd door een conceptbouwer. In de podcast leggen de architecten uit dat dat helemaal niet hoeft te betekenen dat in de architectuur maar weinig mogelijk is. Door de woning af en toe een kwartslag te draaien, zijn in de buurt bijvoorbeeld ook brede en ondiepe woningen gerealiseerd. Dat heeft als voordeel dat zo ook af en toe de woonkamer aan de straat ligt. Waar die bij de standaard, diepe woningen altijd aan de tuinzijde ligt. Dat is goed voor de sociale veiligheid. En verder zijn de woningen ook allemaal voorzien van een betonnen bankje, met een opening voor een plant, en zijn de woningen voorzien van betonnen luifels en ornamenten.

Toren van Babel is een maandelijkse serie binnen de Architectenweb Podcast. Hierin praat architect Daan Roggeveen (MORE Architecture) met ontwerpers, ontwikkelaars en andere experts die allemaal hun eigen perspectief hebben op hoogbouw. Doel is het antwoord vinden op de vraag: hoe maak je nu een echt goed hoog gebouw? De elfde gast in deze serie is geveladviseur Dominique Vosmaer, mede-oprichter van Frontwise Facades. 

In de podcast vertelt Dominique onder andere over de rol van de geveladviseur in het ontwerpteam, haar ervaringen in Londen, en over het feit dat Nederland een laagbouwland is. Ze legt uit dat hoogbouw in Nederlandse steden echt anders is dan hoogbouw in traditionele hoogbouwsteden als London, New York en Hong Kong. We hebben het over de specifieke eisen die worden gesteld aan hoogbouwgevels, en over innovaties in het veld. En we spreken over de missie van Frontwise Facades het versnellen van de transitie naar circulaire en duurzame gevels.  

Toren van Babel wordt mede mogelijk gemaakt door Stichting Hoogbouw.

Idee & Presentatie: Daan Roggeveen (MORE Architecture)
Productie & Techniek: Lieven Heeremans
Muziek: Job Roggeveen
Reacties: hoogbouw@more-architecture.com

De bij deze podcast getoonde beelden laten het project The Modernist in Rotterdam zien. Dit project wordt ontworpen door MVRDV en wordt ontwikkeld door Maarsen Groep. Bij dit project is Frontwise Facades betrokken als geveladviseur.

De gebouwen die we ontwerpen zouden lang mee moeten gaan, vindt architect Ronald Janssen van het gelijknamige architectenbureau. Dat is in zijn ogen pas echt duurzaam. En om dat te bereiken moeten gebouwen meer kunnen huisvesten dan het huidige gebruik alleen. Daarvoor moet het casco generiek zijn. En tegelijkertijd moet het gebouw perfect in zijn context passen, moet er volop daglicht binnenvallen, en moet het een gelaagde en verfijnde gevel hebben. 

In de binnenstad van Amsterdam heeft Ronald Janssen Architecten een aantal bijzondere woongebouwen ontworpen. Met de transformatie van De Tandwielenfabriek tot een serie loftwoningen zo’n zeven jaar geleden kreeg architect Ronald Janssen met zijn team voor het eerst brede erkenning. Ondertussen groeit het portfolio van het bureau gestaag en werden de twee nieuwste woongebouwen – Fokke Simonszstraat 61 en Foeliestraat 2-4 – allebei genomineerd voor de prijs voor Woongebouw van het Jaar.

In de podcast worden de ontwerpen van deze woongebouwen besproken en ontstaat daaromheen een beeld van de benadering van Janssen. Ieder project wil hij zó goed maken dat het werkelijk lang meegaat. Dat betekent het ontwerpen van een casco dat meer toelaat dan het in eerste instantie beoogde gebruik. Het betekent ook dat de ruimtelijke kwaliteit van ieder project zo goed moet zijn, bijvoorbeeld doordat er volop daglicht binnenvalt, dat die ook op de de lange termijn gewaardeerd wordt. En het betekent ook dat het gebouw perfect in zijn context moet worden ingepast en in zijn gevel zowel gelaagd als verfijnd moet zijn.

Om dit alles te bereiken stelt Janssen zich aan het begin van het ontwerpproces juist heel flexibel op en kan hij het ontwerp nog radicaal omgooien. Pas als het volledige krachtenveld rond het project in beeld is, kan het project werkelijk uitkristalliseren. Vervolgens wil Janssen ook tot op de bouwplaats bij een project betrokken blijven. Dat is niet voor niets. Die aandacht voor het maken is terug te zien in de fijnzinnige materialisering en detaillering van de projecten.

Naast projecten in Nederland werkt Ronald Janssen Architecten ook aan een serie villa’s in de bergen net buiten Malaga in het zuiden van Spanje. Iedere villa volgt grofweg de hoogtelijnen van de helling waarop die ligt en is enigszins verzonken in de grond. Het landschap rond de villa’s wordt zoveel mogelijk in tact gelaten. Daartoe zijn de terrassen met zwembaden opgenomen in de compacte bouwvolumes. Ook wordt de natuur waar de mogelijk is over de villa’s heen getrokken. Verder zorgen grote overstekken voor de nodige schaduw in de woningen en de buitenruimtes en maken patio’s in de hellingen het mogelijk om de woningen ook natuurlijk te ventileren. Momenteel zijn er zeven van dergelijke villa’s in aanbouw.

Hier in Nederland werkt Janssen met zijn team ondertussen aan steeds grotere projecten. In het stationsgebied van Delft werkt hij aan een woontoren met onderin arthouse bioscoop Lumen. Die bioscoop krijgt daarbij zo’n structuur, ook in de gevel, dat die in de toekomst ook getransformeerd kan worden tot iets anders. Op Oostenburg in Amsterdam werkt Janssen aan verschillende woongebouwen en daar heeft hij bijzondere aandacht voor de plint. Voor de stad is die ontzettend belangrijk en ook daar vindt hij het cruciaal dat die plint in de tijd allerlei verschillende functies kan krijgen. Want met architectuur leggen we de vorm van de stad dan wel vast, de manier waarop die stad gebruikt wordt verandert continu.

Deze podcast wordt mede mogelijk gemaakt door AGC.

Toren van Babel is een maandelijkse serie binnen de Architectenweb Podcast. Hierin praat architect Daan Roggeveen (MORE Architecture) met ontwerpers, ontwikkelaars en andere experts die allemaal hun eigen perspectief hebben op hoogbouw. Doel is het antwoord vinden op de vraag: hoe maak je nu een echt goed hoog gebouw? De tiende gast in deze serie is stedenbouwkundige en gebiedsontwikkelaar Riek Bakker.

Wie door Nederland rijdt, komt door de talloze plannen van Riek: de A4 met het dakpark bij Schiedam, Leidsche Rijn, de Kop van Zuid met de Erasmusbrug. In deze extra lange podcast vertelt ze over de start van haar carrière. Ze was mede-oprichter van bureau B+B en was daarmee al snel zeer succesvol. Ze vertelt hoe ze midden jaren tachtig vervolgens directeur werd van de dienst Stadsontwikkeling in Rotterdam en wat voor stad ze daar aantrof. 

In de podcast vertelt Riek hoe ze te werk ging in Rotterdam en dan specifiek bij de ontwikkeling van de Kop van Zuid. Ze legt uit hoe de hoogbouw op de Wilhelminapier een bewust onderdeel was van de beoogde transformatie van Rotterdam en deelt haar uitgesproken visie op de manier waarop de stad momenteel doorontwikkeld wordt. Belangrijkste les: zie hoogbouw niet als incident, maar als onderdeel van een groter geheel. 

Ook hebben we het over de nieuwe benadering van gebiedsontwikkeling die ze uitvond en het boek dat onlangs over haar leven en werk is verschenen – De Ruimte van Riek. Tenslotte deelt ze haar visie op de toekomstige inrichting van Nederland. Luisteren dus!

Toren van Babel wordt mede mogelijk gemaakt door Stichting Hoogbouw.

Idee & Presentatie: Daan Roggeveen (MORE Architecture)
Productie & Techniek: Lieven Heeremans
Muziek: Job Roggeveen
Reacties: hoogbouw@more-architecture.com

Op de donkerste dagen van het jaar zoomen we in op de waarde van daglicht in de architectuur en doen we dat met vier gasten: architect Maarten van Bremen (GroupA), adviseur Paul van Bergen (DGMR), architect Sander Mirck (Mirck Architecture) en architect Lars Courage (Courage Architecten / Stichting Dutch Daylight).

Vanuit de ondergrondse metrostations van de Oostlijn in Amsterdam herkennen reizigers al van ver waar het daglicht binnenvalt en ze dus naar buiten kunnen. Bij de vernieuwing van deze metrostations heeft GroupA niet alleen veel meer daglicht binnengebracht, maar reflecteren nieuwe witte tegels het daglicht ook verder de ondergrondse gangen in. Doordat het kunstlicht in de ondergrondse metrostations warmer is gehouden, valt het koelere daglicht meteen op. Zo vinden reizigers intuïtief hun route.

In de podcast vertelt architect Maarten van Bremen van GroupA meer over het ontwerp van de Oostlijn, dat eerder dit jaar de Dutch Daylight Award in de categorie boven de 1.000 vierkante meter won. Vervolgens komt ook de winnaar van de Dutch Daylight Award in de categorie onder de 1.000 vierkante meter aan het woord. Architect Sander Mirck van Mirck Architecture won die prijs met het ontwerp van een woning in het buitengebied van Leiden. 

In deze woning, gelegen in open polderlandschap, wordt daglicht van verschillende zijden binnengebracht en heeft Mirck er ook op ingezet echt veel daglicht binnen te brengen. Daglicht is niet alleen gezond, het maakt ons als mensen ook gelukkiger, benadrukt hij. In zijn ontwerpprocessen simuleert Mirck altijd de manier waarop daglicht in zijn ontwerpen binnenvalt, op verschillende momenten van de dag en in verschillende jaargetijden. Op die manier wil hij de vele kwaliteiten van daglicht optimaal benutten.

Tussendoor komt adviseur Paul van Bergen van DGMR aan het woord over het inbrengen van daglicht in gebouwen. De ontwikkeling om ramen een verticalere vorm te geven, juicht hij toe, want daglicht komt toch echt van boven. Maar hij ziet wel ruimte voor verbetering als het gaat om het binnenbrengen van daglicht in hoogstedelijke gebieden, vooral onderin de gebouwen. Ook ziet hij nog volop kansen om in de kern van gebouwen meer daglicht binnen te brengen.

De podcast sluiten we af met een kort gesprek met architect Lars Courage. Naast zijn eigen bureau, Courage Architecten, is hij nu alweer ruim zes jaar voorzitter van de Stichting Dutch Daylight, dat een optimale toepassing van daglicht in de gebouwde omgeving promoot. Courage gaat in op de activiteiten van de stichting en vertelt over zijn passie rond daglicht in de architectuur.

Deze podcast wordt mede mogelijk gemaakt door Stichting Dutch Daylight.

Over de relatie van gebouwen met de grond weten we als architecten eigenlijk weinig af, stelt Bjarne Mastenbroek, architect en oprichter van SeARCH. Dat vormde voor hem de aanleiding om er samen met fotograaf Iwan Baan en zijn architectenbureau een boek over te schrijven – DIG IT! – dat onlangs bij Taschen is uitgekomen. In deze podcast spreekt Michiel van Raaij, hoofdredacteur van Architectenweb, met hem over de inhoud van het boek en de totstandkoming ervan.

Het zijn de vele foto’s van Iwan Baan en de vele tekeningen die hij met zijn bureau gemaakt heeft die het boek dragen, naast de tekstuele duiding die hij zelf eromheen geschreven heeft. Door die gelaagdheid van foto’s, tekeningen en tekst is DIG IT! een aantrekkelijk boek geworden om te lezen. Het is trouwens ook een uitgebreid boek van maar liefst 1390 pagina’s.

Aan het boek heeft Mastenbroek met zijn team elf jaar gewerkt. Om het boek daadwerkelijk te kunnen schrijven, moest hij zich anderhalf jaar grotendeels terugtrekken uit zijn bureau, zo vertelt hij in de podcast. Vervolgens hadden ze het geluk dat Taschen het wilde uitgeven. Daarmee krijgt het nu een wereldwijd podium.

In DIG IT! worden de verschillende manieren waarop gebouwen zich tot de grond verhouden onderzocht. Het gaat van woningen en publieke gebouwen die in de grond zijn uitgehouwen tot woningbouw, kantoren en hotels waarin de grond doorloopt in en op gebouwdelen. De vele getoonde projecten komen uit alle tijden en uit alle windstreken: Venezuela, India, Zwitserland, Canada, Ethiopië, China, enzovoorts.

Uiteindelijk is het ook een heel persoonlijk boek geworden van Bjarne Mastenbroek en Iwan Baan. In de teksten, tekeningen en foto’s zie je hun enthousiasme terug voor alle besproken projecten. Dat werkt aanstekelijk.

De relatie met de grond trekt Mastenbroek in het boek ook breder richting de relatie van de mensheid tot de natuur en de klimaatverandering. Zijn frustratie over het gebrek aan vooruitgang op dit vlak steekt hij daarbij niet onder stoelen of banken. Het is ondertussen vijftig jaar geleden dat deze opgave bekend werd, zo noteert hij, en wat is er in de tussentijd gebeurd?

In de podcast blijft Mastenbroek wel optimistisch en redeneert hij dat als we de klimaatverandering zelf gecreëerd hebben we deze ook zelf kunnen oplossen. Het vraagt van alle beroepsgroepen een uiterste inspanning, ook van architecten, ontwikkelaars en bouwers. En bouwen in hout lijkt daarbij een interessante richting. Maar de relatie tot de grond is dat ook. Laten we gebruik maken van de kansen die de grond ons biedt om intelligenter te bouwen, zo kan zijn pleidooi samengevat worden, en laten we niet alleen bouwen voor mensen, maar ook voor dieren en de natuur in brede zin.

Deze podcast wordt mede mogelijk gemaakt door AGC.

Toren van Babel is een maandelijkse serie binnen de Architectenweb Podcast. Hierin praat architect Daan Roggeveen (MORE Architecture) met ontwerpers, ontwikkelaars en andere experts die allemaal hun eigen perspectief hebben op hoogbouw. Doel is het antwoord vinden op de vraag: hoe maak je nu een echt goed hoog gebouw? 

 De negende gast in deze serie is Eric-Jan Pleijster, founding partner bij LOLA Landscape Architects uit Rotterdam.

 In de podcast vertelt Eric-Jan onder andere over de ambitie waarmee hij LOLA is gestart en over de verhalen die hij met het bureau wil vertellen. Hij gaat in op de onderzoekende houding van het bureau, onder andere in het plan NL2200 waarin LOLA op een grote schaal keek naar de gevolgen van klimaatverandering voor Nederland. Eric-Jan legt uit welke kansen LOLA ziet in het buitenland, en waarom het bureau inmiddels ook werkt in China, waar het zelfs een tweede vestiging opende. 

 Maar het belangrijkste onderwerp is de visie van Eric-Jan op de relatie tussen het landschap en hoogbouw. Als lid van de commissie Wonen op Hoogte deed hij aanbevelingen voor ‘hoogbouw als biotoop’ en ‘hoogbouw als klimaatmachine’. In het gesprek legt hij uit wat dat inhoudt en deelt hij zijn eigen verassende perspectief op hoogbouw, namelijk hoogbouw als bergen in het stedelijk landschap. 

Toren van Babel wordt mede mogelijk gemaakt door Stichting Hoogbouw.

Idee & Presentatie: Daan Roggeveen (MORE Architecture)
Productie & Techniek: Lieven Heeremans
Muziek: Job Roggeveen
Reacties: hoogbouw@more-architecture.com

Met zijn bureau, KAW, heeft architect Reimar von Meding becijfert dat alleen al in de naoorlogse wijken er ruimte is voor 500.000 tot 700.000 nieuwe woningen. Het betekent dat een groot deel van de woningbouwopgave in het komende decennium daar gerealiseerd kan worden. Als we die verdichting op de juiste manier aanpakken, stelt hij, ontstaan daardoor wijken die levendiger, diverser en duurzamer zijn.

In het onderzoek ‘Ruimte Zat voor de Nieuwe Stad’, dat KAW uitgevoerd heeft, staan een aantal interessante statistieken. Terwijl de woningvoorraad in Nederland voor 65% uit eengezinswoningen bestaat, is maar 26% van de huishoudens opgebouwd uit gezinnen met twee ouders en kinderen. Terwijl in de jaren ‘70 een huishouden gemiddeld uit 3,5 personen bestond, is dat richting de huidige tijd afgenomen tot gemiddeld 2,2 personen per huishouden. Von Meding denkt dat een deel van de personen in een (te) ruime woning best wil verhuizen, maar dat er onvoldoende passend aanbod voor ze is.

De verdunning van het aantal personen per huishouden betekent dat er in de naoorlogse wijken 40% minder mensen wonen dan waar die wijken voor ontworpen zijn, stelt Von Meding in de podcast. Dat vertaalt zich bijvoorbeeld in een sterk verlaagd draagvlak voor de voorzieningen in de buurt en in een soms zeer extensief ruimtegebruik.

Met zijn bureau heeft hij ontwerpend onderzoek gedaan naar de mogelijkheden om de naoorlogse wijken te verdichten, daarbij rekening houdend met zaken als bestaande plannen en eigendomsverhoudingen, en komt tot een potentiële verdichting van maar liefst 25%. Het gaat dan om maximaal 500.000 tot 700.000 nieuwe woningen door heel Nederland. Op grond die nu al in handen is van woningcorporaties of gemeenten. Aangezien Nederland volstaat met eengezinswoningen, zouden er volgens Von Meding in die verdichtingsslag vooral andere typen woningen gerealiseerd moeten worden.

Bij de verdichting van de naoorlogse wijken onderscheidt KAW de volgende typen ingrepen:

Bestaande woningen – splitsen, uitbouwen, optoppen;Chirurgisch ingrijpen – kleinschalige ingrepen, gebruik van restruimtes;Herstructurering – uitgebreid slopen en nieuw bouwen;Randen – wijkranden en terugtrekkend verkeer;

Daarnaast ziet het bureau nog extra ruimte in de stad ontstaan bij de herontwikkeling van verouderde winkelcentra en zorgcentra, en de benzinestations die straks niet meer nodig zijn.

In twee onlangs voltooide projecten laat KAW zien hoe die verdichte stad eruit kan zien. Op het voormalige Norfolk-terrein op Scheveningen heeft het bureau een wijk met 237 woningen ontworpen, in een mix van sociale huur, betaalbare koop en vrije sector huur. In de bouwblokken is het gestapeld wonen aan een galerij gemengd met grondgebonden wonen. Het is een stevig contrast, maar de bewoners juist ook aan de buitenzijde van de bouwblokken buitenruimtes te bieden, denkt Von Meding dat dit toch goed samengaat.

Ook bij de herontwikkeling van de voormalige ROC-locatie aan de rand van Leiderdorp heeft KAW een stevig contrast ontworpen. Hier staat temidden van een nieuwe wijk met vooral grondgebonden woningen een woontoren van maar liefst zeventig meter hoogte. Maar juist de toevoeging van grondgebonden woningen, en een blok met laagbouw, maakt de straten richting de woontoren prettig, vindt Von Meding. Door een hoge mate van prefabricage kon de woontoren steigerloos gebouwd worden. De naden tussen de betonnen gevelelementen zijn door het bureau zoveel mogelijk weggedetailleerd.

Deze podcast wordt mede mogelijk gemaakt door AGC.

Toren van Babel is een maandelijkse serie binnen de Architectenweb Podcast. Hierin praat architect Daan Roggeveen (MORE Architecture) met ontwerpers, ontwikkelaars en andere experts die allemaal hun eigen perspectief hebben op hoogbouw. Doel is het antwoord vinden op de vraag: hoe maak je nu een echt goed hoog gebouw? De achtste gast in deze serie is Erik Faber, partner bij Fakton, en voorzitter van Stichting Hoogbouw. 

Erik vertelt onder andere over hoe hij rond het jaar 2000 de woontoren Montevideo in Rotterdam ontwikkelde en hoe je een markt kunt creëren voor hoogbouw. Hij bespreekt de plint van hoogbouw en het mengen van verschillenden soorten woningen in hoogbouw. We praten over de groei van Nederland en de investeringen die daarvoor noodzakelijk zijn. En die groei roept ook de vraag op: voor wie is de stad? Maar we praten vooral over het belangrijkste onderwerp: hoogbouw en stedelijke verdichting.  

Toren van Babel wordt mede mogelijk gemaakt door Stichting Hoogbouw.

Idee & Presentatie: Daan Roggeveen (MORE Architecture)
Productie & Techniek: Lieven Heeremans
Muziek: Job Roggeveen
Reacties: hoogbouw@more-architecture.com

Duurzaamheid gaat eigenlijk over hoe we in het leven staan, stelt Odette Ex, interieurarchitect en oprichter van Ex Interiors. En het doorbreken van de vaste patronen is niet eenvoudig, geeft ze toe. Om tot werkelijk circulaire (interieur)ontwerpen te komen, moeten we onze ego’s loslaten en een andere schoonheid omarmen: een schoonheid die niet gebaseerd is op het perfecte, maar op het onaffe; niet op de mode, maar op het tijdloze; niet op bekleding maar op echte materialen.

Als mens weer heel worden. Tijdens het gesprek herhaalt Odette Ex dat een paar keer. Alleen als je als mens innerlijk in balans bent, kun je werkelijk duurzaam leven (en ook ontwerpen), stelt ze. En het verplichte thuiswerken tijdens de coronacrisis heeft veel mensen meer in balans gebracht, denkt ze: meer autonomie in het werk, een betere werk-privé balans; ook werden we geraakt door de natuur dichtbij huis. Buiten de vele lastige en vervelende kanten van de coronacrisis heeft het zo ook positieve kanten gehad.

Nu de coronacrisis een nieuwe fase ingaat, willen we met z’n allen weer meer naar kantoor. We hebben die ontmoetingen en sociale cohesie als mens ook nodig, geeft Ex aan, maar het werken op kantoor zal wel blijvend een ander karakter krijgen, een proces dat natuurlijk al langer aan de gang is. Want werken zal steeds vaker een mix zijn van deels thuis werken en deels op kantoor werken. Op kantoor komt de nadruk daardoor nog meer te liggen op de ontmoeting, op het samen aan projecten werken – hoewel er ook ruimtes nodig zijn om te kunnen videobellen of om geconcentreerd te kunnen werken.

Wat betreft de materialisering van interieurs, of dat nu een kantoorinterieur is of iets heel anders, is het volgens Ex ondertussen mogelijk om deze 100% circulair te maken. Maar dat vraagt wel wat van de interieurarchitecten, de opdrachtgever en de gebruikers. We moeten om te beginnen onze ego's loslaten. En er moet een andere schoonheid omarmt worden, benadrukt ze: een schoonheid die niet gebaseerd is op het perfecte, maar op het onaffe; niet op de mode, maar op het tijdloze; niet op bekleding maar op echte materialen.

Het interieur van de Triodos Bank komt daar dichtbij in de buurt, vindt ze, en ze hoopt dat de kwetsbare materialen, zoals de juten wandbekleding die kan indeuken of de betonnen vloer die kan barsten, het interieur in de tijd een doorleefd karakter geeft, dat de tijd er zichtbaar in wordt, zoals dat bij ons mensen ook het geval is.

Hoewel Ex het cruciaal vindt dat (interieur)architecten exact weten met wat voor materialen ze werken, vindt ze niet dat circulair bouwen alleen met biobased materialen zou kunnen. Bijvoorbeeld aluminium en staal zijn, op de juiste wijze toegepast, namelijk heel goed herbruikbaar. In die context is het ontwerp dat Ex Interiors voor technologiebedrijf Nedap gemaakt heeft ook interessant. De wanden daar zijn afwisselend bekleed met glanzende, golvende en matte aluminium panelen. In combinatie met de vele planten in het interieur levert dat een soort kunstmatige natuurlijkheid op die Ex bijzonder passend vindt bij een dergelijk hoogtechnologisch bedrijf. Ook een high-tech interieur kan een bijzonder prettige werkomgeving bieden en zeer circulair zijn, benadrukt ze.

Deze podcast wordt mede mogelijk gemaakt door AGC.

Toren van Babel is een maandelijkse serie binnen de Architectenweb Podcast. Hierin praat architect Daan Roggeveen (MORE Architecture) met ontwerpers, ontwikkelaars en andere experts die allemaal hun eigen perspectief hebben op hoogbouw. Doel is het antwoord vinden op de vraag: hoe maak je nu een echt goed hoog gebouw? De zevende gast in deze serie is gebiedsontwikkelaar Martine Vledder van SITE. Onderwerp van gesprek is wonen in hoogbouw.

Martine vertelt onder meer over de binnenstedelijke verdichtingsopgaven waar ze met SITE aan werkt. Ze vertelt over de overstap die ze maakte van het ontwerpen naar projectontwikkeling – en weer terug. Ze legt uit waarom ze voor MVRDV naar Shanghai ging, en welke kennis en inspiratie ze uit Aziatische steden heeft meegenomen naar Nederland. En ze gaat in op de ontwerpstudio ‘Beyond Extrusion’ die ze met  Winy Maas aan Hong Kong University gaf. 

Maar we praten vooral over wonen in hoogbouw. Martine verkende met de werkcommissie ‘Wonen op Hoogte’ de voor- en nadelen van wonen in hoogbouw binnen de urgente woningbouwopgave. We bespreken het onderzoek dat Martine en de commissie deden, en de ideeën waarmee ze een kwaliteitsimpuls aan wonen op hoogte wil geven. 

Toren van Babel wordt mede mogelijk gemaakt door Stichting Hoogbouw.

Idee & Presentatie: Daan Roggeveen (MORE Architecture)
Productie & Techniek: Lieven Heeremans
Muziek: Job Roggeveen
Reacties: hoogbouw@more-architecture.com

Of het nu gaat om de vernieuwing van een buurt, van een centrumgebied of een monumentaal gebouw – voor Frederik Vermeesch, architect en creatief directeur van Rijnboutt, vormt de context altijd het startpunt van het ontwerpproces. En aangezien iedere context anders is, varieert het gebouwde resultaat ook sterk – van zeer minimalistisch tot zeer gedecoreerd. Het ontwerp moet passen op zijn plek.

Als bureau werkt Rijnboutt op verschillende schaalniveaus, van gebouwen via ensembles tot stedelijke gebieden. In veel van die opgaven speelt erfgoed een rol, vertelt Vermeesch in de podcast. Bij de vernieuwing en verdichting van de Lodewijk van Deysselbuurt in Amsterdam West houdt het bureau vast aan de bestaande strokenbouw, en wordt een karakteristiek deel van de buurt behouden, maar krijgt de nieuwbouw veel duidelijker voor- en achterzijden, wordt het parkeren deels ondergronds opgelost en krijgt de bestaande strip met voorzieningen een impuls.

Bij de transformatie van het terrein van Backer + Rueb in het noorden van Breda worden de bestaande industriële gebouwen ingezet om creatieve bedrijvigheid voor het gebied te behouden en aan te vullen met gemeenschappelijke voorzieningen voor de nieuwe buurt waar in totaal zo’n 450 woningen worden gerealiseerd.

Rijnboutt heeft een indrukwekkend trackrecord als het om de renovatie en transformatie van monumentale gebouwen gaat. Zo transformeerde het bureau de voormalige Citroën Garage in Amsterdam Zuid – oorspronkelijk ontworpen door Jan Wils – tot kantoorgebouw. In deze video licht Vermeesch het ontwerp daarvan toe: https://architectenweb.nl/v35

Vorige zomer, middenin de coronacrisis, opende aan de Neude in Utrecht ook de nieuwe stadsbibliotheek. In de podcast vertelt Vermeesch hoe hij met zijn team hieraan ontworpen heeft. Om het voormalige hoofdpostkantoor geschikt te maken voor zijn nieuwe functie waren stevige ingrepen nodig. Maar door een strategie van ‘blending’ toe te passen sluiten de ingrepen, en het nieuwe bouwdeel, aan op het karakter van het imposante Art Deco-gebouw.

Een heel andere opgave waar Rijnboutt aan werkt betreft de vernieuwing van winkelgebieden, of centrumgebieden zoals Vermeesch ze liever noemt. Winkelen zal altijd blijven bestaan, stelt hij, maar de gebieden waar dat gebeurt zullen een diverser programma krijgen, met ook ruimte voor leisure, voor zorg, voor werken, enzovoorts.

Met de komst van Hudson’s Bay naar Nederland heeft Rijnboutt een aantal jaar intensief gewerkt aan de realisatie van nieuwe warenhuizen daarvoor. Vermeesch ervoer het als een waardevolle periode. De snelheid waarmee die nieuwe gebouwen gerealiseerd moesten worden, vroeg van de ontwerpteams om processen die normaal gesproken achter elkaar komen, nu parallel te doorlopen. Het faillissement van Hudson’s Bay heeft Vermeesch als pijnlijk ervaren. Met het bureau werkt hij ondertussen alweer aan de transformatie van de gebouwen. De flagship store aan het Rokin in Amsterdam wordt getransformeerd tot hoofdkantoor van fintechbedrijf Adyen. Dankzij het flexibele casco van het voormalige warenhuis is het bedrijf er gelukkig goed in te huisvesten, stelt Vermeesch. Het restaurant op de bovenste verdieping wordt voor Adyen nu ingericht als café/restaurant waar door hun medewerkers ook de hele dag gewerkt kan worden.

Gekoppeld aan de vestiging van Hudson’s Bay in het centrum van Amstelveen heeft Rijnboutt ook een parkeergarage ontworpen met daar bovenop het eigenzinnige woongebouw Up Mountain. Omdat het woongebouw bovenop een parkeergarage gebouwd is, heeft het een stalen draagconstructie gekregen op een vierkant grid van tien bij tien meter. Dat levert unieke open plattegronden op en – dankzij de getrapte bouwvorm – ook enorme terrassen.

Deze podcast wordt mede mogelijk gemaakt door AGC.

Toren van Babel is een maandelijkse serie binnen de Architectenweb Podcast. Hierin praat architect Daan Roggeveen (MORE Architecture) met ontwerpers, ontwikkelaars en andere experts die allemaal hun eigen perspectief hebben op hoogbouw. Doel is het antwoord vinden op de vraag: hoe maak je nu een echt goed hoog gebouw? De zesde gast in deze serie is Marco Broekman, oprichter van BURA Urbanism. Onderwerp van gesprek is inclusieve hoogbouw. 

Marco spreekt onder meer over de verdichtingsopgave en de weerstand die daar in sommige gevallen tegen bestaat. Hij vertelt over zijn plannen voor de Merwedekanaalzone in Utrecht, waarvan hij inmiddels ook supervisor is, en over de Schieoevers in Delft, waar een combinatie van wonen en werken in hoge dichtheid wordt gerealiseerd. Hij vertelt hoe hij als architect na de TU Eindhoven in de stedenbouw is beland. En we hebben het opnieuw over Riek Bakker, bij wie ook Marco – net als twee eerdere gasten – het vak leerde. 

Tenslotte praten we over inclusieve hoogbouw. BURA werkt samen met Civic Architects, Stadskwadraat en socioloog Lia Karsten aan het onderzoek ‘Thuis op Hoogte’. Hoe kunnen we verschillende groepen uit de samenleving betrekken bij hoogbouw – zowel bewoners als omwonenden?

Toren van Babel wordt mede mogelijk gemaakt door Stichting Hoogbouw.

Idee & Presentatie: Daan Roggeveen (MORE Architecture)
Productie & Techniek: Lieven Heeremans
Muziek: Job Roggeveen
Reacties: hoogbouw@more-architecture.com

Vrijwilligerswerk om lokale ondernemers in New York in de coronacrisis te helpen heropenen, het herdenken van de woningbouw in dezelfde stad, de nieuwe vestiging die SO–IL in Nederland opent… anderhalf jaar na het vorige gesprek met architect Florian Idenburg is er veel om over bij te praten.

Een shift naar het lokale en het nu, zo ervoer Idenburg de start van de coronacrisis anderhalf jaar geleden. Samen met andere architectenbureaus heeft zijn bureau SO–IL op vrijwillige basis geholpen bij het heropenen van winkels en restaurants van ondernemers in de zwakkere, migrantenwijken in Queens (New York). Voor hen ontwierp het bureau straatmeubilair – zoals houten barricaden in de vorm van lange plantenbakken – om op een veilige manier een deel van de stoep in te kunnen nemen.

In de Verenigde Staten kwam tijdens de coronacrisis ook de Black Lives Matter-beweging op. Waar theaters in New York vaak hun deuren openden voor de demonstranten, om ze water en toiletten te bieden, daar barricadeerden de grote musea in de stad hun deuren met multiplex platen. Idenburg, die veel aan culturele projecten werkt en zelf aan het New Museum tekende, maakte zich daar zo boos over dat hij er een opinie over schreef. De entrees van de musea worden ontworpen als publieke plekken, maar als het erop aankomt regeert de angst? Dat moet anders, vindt hij.

Dan een aantal actuele projecten van SO–IL. Deze zomer opent in Brooklyn cultuurgebouw Amant. In een rauw, industrieel gebied dat langzaam van kleur aan het verschieten is, heeft het bureau aan weerszijden van een straat een ensemble van gebouwen ontworpen. Het is geen plek waar kunst tentoongesteld wordt, maar een maakplaats voor kunstenaars. Omdat het leven in New York steeds duurder wordt, willen de initiatiefnemers met deze plek kunstenaars een handje helpen.

Verderop in Brooklyn opent later dit jaar een woongebouw van het bureau – 450 Warren. Het op een hoek gelegen woongebouw is als het ware opgebouwd uit drie kleinere woontorens die via groene binnentuinen en korte galerijen met elkaar zijn verbonden. De ontsluiting van de woningen is een radicale omdraaiing van de donkere middengang die in de lokale woningbouw gebruikelijk is. In dit gebouw ontvangen de woningen van meerdere kanten daglicht en leef je echt met elkaar.

Aan deze kant van de oceaan opent deze zomer in de Vogezen, in het dorpje Meisenthal, ook het culturele ensemble van Site Verrier. Een golvend landschap in geboucheerd beton verbindt daar de verschillende gebouwen van de oude glasfabriek en voegt er nieuwe publieksfuncties aan toe. Hier is ruimte voor tentoonstellingen, zijn er praktijkruimtes voor glasblazers en is er een grote zaal voor optredens. Vanaf het podium kan twee kanten op gespeeld worden, de zaal in, of naar buiten.

Als iemand die hier opgegroeid is, heeft Idenburg zeker de ambitie om hier meer projecten te doen. Maar dat is maar één van de redenen dat hij met SO–IL nu in Nederland een vestiging opent. Hij ziet het vooral ook als een manier om de multiculturele identiteit van het bureau te versterken en een manier om tot een intensievere kennisuitwisseling te komen tussen wat er in Noord-Amerika en Europa gebeurd. Waar bijvoorbeeld Nederland voorop loopt op het gebied van duurzaamheid, daar loopt de Verenigde Staten weer voorop als het gaat om social and spatial justice, geeft hij als voorbeeld.

De foto’s bij de podcast zijn gemaakt door Ian Ollivier.

Deze podcast wordt mede mogelijk gemaakt door AGC.

Toren van Babel is een maandelijkse serie binnen de Architectenweb Podcast. Hierin praat architect Daan Roggeveen (MORE Architecture) met ontwerpers, ontwikkelaars en andere experts die allemaal hun eigen perspectief hebben op hoogbouw. Doel is het antwoord vinden op de vraag: hoe maak je nu een echt goed hoog gebouw? De vijfde gast in deze serie is Patrick van der Klooster die bij woningontwikkelaar BPD het team van Stadsontwikkelaars en de Conceptstudio leidt. Onderwerp van gesprek is de betaalbaarheid van hoogbouw.

In de podcast vertelt Patrick over de rol die hoogbouw heeft gespeeld in de ontwikkeling de stad Rotterdam, en hoe de stad hoogbouw heeft ingezet voor het beeld als wereldstad. Hij geeft zijn visie op de betaalbaarheid van de woningmarkt, en over de rol van hoogbouw daarin. We bespreken de tegenstelling tussen bouwen ‘in het weiland’ en ‘bouwen in de stad’, en hoe die tegenstelling betaalbaarheid beïnvloedt.

Patrick vertelt ook over zijn tijd als directeur van AIR waar hij het ‘stadmaken’ als methode ontwikkelde, en of stadmaken en hoogbouw te combineren zijn. Tenslotte praten we over het thema ‘het goede leven’. Kan hoogbouw daar als woonvorm en cultureel product aan kan bijdragen? Luisteren dus!

Toren van Babel wordt mede mogelijk gemaakt door Stichting Hoogbouw.


Idee & Presentatie: Daan Roggeveen (MORE Architecture) 

Productie & Techniek: Lieven Heeremans

Muziek: Job Roggeveen

Reacties: hoogbouw@more-architecture.com

Bij UNStudio wordt bijna ieder project in ieder geval deels parametrisch ontworpen, wordt virtual reality steeds vaker ingezet en wordt aan een platform gebouwd dat urban data inzet om gemeenschappen bij elkaar te brengen. Een boeiend gesprek met architect Ben van Berkel over hoe al deze technieken uiteindelijk gezondere en leefbaardere steden moeten opleveren.

In de internationale context moeten projecten niet alleen snel en efficiënt ontworpen worden, maar wordt ook verwacht dat dit meteen kostenbewust gebeurd en dat bijvoorbeeld energiezuinigheid en circulariteit meegenomen worden. Zeker bij projecten met een wat complexere geometrie ontkom je er volgens architect Ben van Berkel dan niet aan om projecten in ieder geval deels parametrisch te ontwerpen. Zijn bureau doet dat al sinds begin jaren ‘90 en heeft hier zodoende inmiddels enorm veel ervaring mee opgebouwd.

Dat betekent overigens niet dat de eerste lijnen van een project meteen uit een parametrisch model komen, geeft Van Berkel in de podcast aan. Soms wordt er nog even mee gewacht. Hoe dan ook wordt het parametrisch model stapsgewijs opgebouwd met eerst zo’n drie parameters die het project op hoofdlijnen vastleggen, voordat er andere parameters aan toegevoegd worden, soms tot wel meer dan honderd. 

Ontwerpen met deze tools vergelijkt Van Berkel met ‘editen’. Het gaat er volgens hem om dat een ontwerp, uit oogpunt van bouwbaarheid, uit niet meer dan een handvol elementen opgebouwd wordt, elementen die dan qua structuur steeds hetzelfde zijn maar in vorm kunnen variëren.

In het ontwerpproces gaat het er volgens Van Berkel om niet van tevoren bedachte ontwerpen in een parametrisch model uit te werken, maar de parametrische modellen ook zelf oplossingen en optimaliseringen te laten genereren. Hij geeft aan zich graag te laten verrassen door de varianten die de computermodellen genereren, net als dat zijn eigen handschetsen dat ook kunnen doen.

Het afgelopen jaar heeft Van Berkel veel in Virtual Reality (VR) gewerkt. Hij is er heel enthousiast over. Met zijn bureau participeert hij in een bedrijf dat hiervoor software ontwikkeld op basis van een game engine. Deze software stelt de teams bij UNStudio in staat zelfs op afstand met hun opdrachtgevers in hetzelfde model rond te lopen. Ook voor henzelf en voor adviseurs heeft het veel meerwaarde. In VR zie je gewoon hoe het zit, vertelt Van Berkel, en dat zorgt ervoor dat sneller, betere keuzes gemaakt kunnen worden.

Dan urban data. Daar verwacht Van Berkel heel veel van. UNStudio zet hier met zijn nieuwe zusterbedrijf UNSense stevig op in. Doel is om voor buurten of stadsdelen data platformen te bouwen waar de bewoners zeggenschap houden over hun data en dat via een interface de gemeenschapszin stimuleert. Een van de grootste projecten op dit punt komt in Helmond, in het Brainport Smart District, waar in een pilot van honderd huishoudens getracht wordt om bewoners op het gebied van voedsel, energie, water en mobiliteit met elkaar te laten samenwerken. Aan dit platform wordt al wel gewerkt, maar dit kan pas over drie jaar echt in de praktijk getest worden als de bewoners er in hun woningen trekken. Pas dan wordt duidelijk hoe het platform werkt en welke verbeteringen nog nodig zijn. Zo’n platform is niet direct af, dat heeft ‘kooktijd’ nodig, omschrijft Van Berkel. Met de bewoners wordt dat platform verder ontwikkeld.

Van Berkel benadrukt dat UNSense in Helmond vooralsnog niet inzet op volledig geautomatiseerde woningen, maar echt op het stimuleren van interactie tussen bewoners, zodat hun gedrag en de lokale economie verandert. Zo lijkt het mogelijk om bijna 70% van het voedsel voor de bewoners in de buurt te verbouwen – dat vindt hij interessant. Uiteindelijk hoopt Van Berkel dat we zo komen tot steden die leefbaarder en gezonder zijn. Het gaat tenslotte om de mensen in de stad, sluit hij af.

Deze aflevering wordt mede mogelijk gemaakt door de BNA.

Toren van Babel is een nieuwe maandelijkse serie binnen de Architectenweb Podcast. Hierin praat architect Daan Roggeveen (MORE Architecture) met ontwerpers, ontwikkelaars en andere experts die allemaal hun eigen perspectief hebben op hoogbouw. Doel is het antwoord vinden op de vraag: hoe maak je nu een echt goed hoog gebouw? 

De vierde gast in deze serie is Emiel Arends, stedenbouwkundige en hoogbouwexpert bij de dienst Stadsontwikkeling van de gemeente Rotterdam. Onderwerp van gesprek is de hoogbouwvisie van de stad Rotterdam.

In de podcast geeft Emiel zijn visie op het belang van binnenstedelijke verdichting in Rotterdam. Hij gaat in op het ontstaan van hoogbouw in Rotterdam en de leercurve die de stad doorlopen heeft op het gebied van hoogbouw. Hij vertelt over de grote veranderingen in de binnenstad en over het belang van de publieke plint. En hij legt uit waarom paradoxaal genoeg het begrenzen van de maximale bouwhoogte hoogbouw juist stimuleert. 

Emiel leerde ‘het vak’ in het projectbureau op de Kop van Zuid ten tijde van Riek Bakker en gaat in op de lessen uit die tijd. Hij vertelt over innovatie bij het ontwerpen van hoogbouw en over criminaliteit en ondermijning in woontorens – en hoe dat te voorkomen. Luisteren dus!

Toren van Babel wordt mede mogelijk gemaakt door Stichting Hoogbouw.


Idee & Presentatie: Daan Roggeveen (MORE Architecture) 

Productie & Techniek: Lieven Heeremans

Muziek: Job Roggeveen

Reacties: hoogbouw@more-architecture.com

Bij de realisatie van groen-blauwe structuren in stedelijke omgevingen in Nederland en België zet Delva Landscape in op het creëren van win-win-situaties. Een voorbeeld hiervan is het landschapspark dat het bureau voor het binnenwater van Strandeiland op IJburg heeft ontworpen. Dit landschap zuivert het grijs water uit de wijk, maar vormt tegelijkertijd een geweldige plek voor zowel planten en dieren als voor omwonenden.

Het creëren van win-win-situaties rond de realisatie van groen-blauwe structuren ontstond bij Delva Landscape bij een van de eerste projecten waaraan het werkte: De Ceuvel. In dit project in Amsterdam Noord creëerde het bureau een landschap dat in tien jaar de vervuilde grond zuivert en tijdens dat proces een prachtige plek biedt voor mens en natuur. Die integrale benadering is het DNA van het bureau gaan vormen, legt landschapsarchitect Steven Delva in de podcast uit. Over de jaren is die benadering steeds verder uitgebouwd.

Bij de doorontwikkeling van Buiksloterham, waar De Ceuvel onderdeel van is, is de ambitie om dit met zo min mogelijk uitstoot van CO2 te doen. Vervuilde grond wordt daarom niet afgevoerd, maar ingepakt en gebruikt om het Johan van Hasseltkanaal ondieper te maken. Op die manier bereikt meer zon de bodem van het kanaal en ontstaat er een rijker waterleven. Tegelijkertijd worden in het brede kanaal drijvende vlakken toegevoegd met parken en sportvoorzieningen voor de buurt. Zo zitten er nog veel meer vondsten in het ruimtelijk raamwerk voor het gebied, dat Delva Landscape samen met de gemeente Amsterdam heeft opgesteld. In de podcast vertelt de landschapsarchitect bijvoorbeeld ook over de hubs met deelmobiliteit en over het doorwaadbaar maken van de grote kavels in het gebied.

Onlangs is ook het ruimtelijk raamwerk voor de doorontwikkeling van Merwe-Vierhavens (M4H) in Rotterdam gepresenteerd. Deze visie opgesteld door Delva Landscape, de gemeente Rotterdam en het Havenbedrijf van Rotterdam, en zet in op een sterke vergroening van het gebied, op het zelf opvangen en zuiveren van (grijs) water, maar ook op het combineren van wonen en werken. Het moet de kraamkamer voor de nieuwe economie van de havenstad worden, legt Delva in de podcast uit. Een deel van het gebied blijft daarom voor bedrijven bestemd, een ander deel wordt vooral voor wonen bestemd, en in het deel ertussen moeten beide met elkaar gecombineerd worden. Daarbij wordt onder andere voorgeschreven dat de gebouwen een zes meter hoge plint krijgen waarin creatieve, hoogtechnologische en ambachtelijke bedrijven een plek kunnen krijgen.

Om de kwaliteit van de groen-blauwe structuren richting de uitvoering van de projecten beter te borgen, kiest Delva Landscape er bij sommige projecten nu voor om de uitvoering en het beheer hiervan in eigen hand te nemen. Zo treedt het bureau bij de realisatie van de daktuin bij project Puls op de Amsterdamse Zuidas nu als hoofdaannemer op. Bij andere projecten wil het bureau ook eigenaar worden van de aan te leggen bossen, om de groei van deze ecologische systemen te kunnen begeleiden in de tijd en hun waarde voor de buurt, onze samenleving en de wereld te borgen. 

Deze podcast wordt mede mogelijk gemaakt door AGC.

Toren van Babel is een nieuwe maandelijkse serie binnen de Architectenweb Podcast. Hierin praat architect Daan Roggeveen (MORE Architecture) met ontwerpers, ontwikkelaars en andere experts die allemaal hun eigen perspectief hebben op hoogbouw. Doel is het antwoord vinden op de vraag: hoe maak je nu een echt goed hoog gebouw? De derde gast in deze serie is Bas van Dam, partner bij Being Development. Onderwerp van gesprek is het ontwikkelen van hoogbouw.

In de podcast geeft Bas zijn visie op het belang van gemengde programma’s bij hoogbouw. Hij vertelt onder meer over het ontstaan en de groei van Being, en over zijn tijd in Texas. Hij gaat in op de lessen van nhow Amsterdam RAI, de door OMA ontworpen hoteltoren die Being samen met COD aan de Amsterdamse Zuidas realiseerde.

Hij vertelt over twee hoogbouwprojecten die hij momenteel ontwikkelt in Eindhoven: Bunkertoren, een mixed-use woontoren, en de herontwikkeling van het VDMA-terrein, een complex met een waaier aan voorzieningen in de binnenstad. En hij legt uit waarom voor hem een avond draaien in een club hetzelfde is als stad maken. Luisteren dus!

Toren van Babel wordt mede mogelijk gemaakt door Stichting Hoogbouw.


Idee & Presentatie: Daan Roggeveen (MORE Architecture) 

Productie & Techniek: Lieven Heeremans

Muziek: Job Roggeveen

Reacties: hoogbouw@more-architecture.com

KettingHuls bouwt gestaag aan een portfolio van eigenzinnige en robuuste gebouwen. In gesprek met de oprichters van het bureau, architecten Monica Ketting en Daniëlle Huls, over hun ontwerpbenadering, recente projecten in Amsterdam, Almere en Maastricht, en het onderzoek dat ze doen naar fietsparkeren.

Almere Oosterwold moet een gebied worden waarin stad overgaat in platteland. In de verzameling van vrijstaande woningen die er tot nu toe gerealiseerd is, komt dit karakter nog maar beperkt tot uitdrukking. Maar in het woonproject dat KettingHuls er onlangs voltooide des te meer. Het gaat om een boerderij / woongemeenschap, dus om een kavel met een hybride programma, waarbij de uitdaging er voor de architecten in lag om het woongebouw te verbinden met de schuren en de woning die de boer er zelf realiseerde. 

Door het rode dak van de boerenschuren door te zetten over het woongebouw is het KettingHuls gelukt samenhang te brengen tussen de verschillende gebouwen op het erf. En door dat dak bij het woongebouw zowel aan de voor- als achterzijde een stevige uitkraging te geven, kon daar een overgangszone gecreëerd worden tussen binnen en buiten – met galerijen, balkons en terrassen – zodat er een subtiele buffer is tussen het wonen en het leven op het boerenerf.

In de Architectenweb Podcast vertellen Huls en Ketting ook uitgebreid over het ontwerpproces van een vrijstaande bar die ze in Maastricht hebben ontworpen en een woon-werkcomplex in Overamstel. Bij de bar was de opgave om het kleine programma op het gegeven ovalen (!) grondvlak de juiste vorm en uitstraling te geven. Met dit project was het architectenbureau afgelopen jaar genomineerd voor de prijs voor Publiek gebouw van het Jaar. Bij het woon-werkcomplex is het de uitdaging om binnen de nu nog wezenloze context van het bedrijventerrein Overamstel een aantrekkelijk, stedelijk ensemble te ontwerpen.

Buiten deze en vele andere projecten om werkt KettingHuls momenteel ook aan een studie naar het fietsparkeren in woon- en werkgebouwen. Waar het fietsparkeren rond OV-knooppunten op een steeds hoger niveau komt te liggen, daar blijft dat bij woongebouwen te vaak nog een bijgedachte. Terwijl, stellen Ketting en Huls, de dichtheid van de stedelijke gebieden verder toeneemt en de opgave daarmee steeds urgenter wordt. Bij woongebouwen zoals die voor Haven-Stad in Amsterdam voorzien worden, moet in ieder gebouw al gauw ruimte gemaakt worden voor wel 1.500 fietsen.

Zoveel fietsen wil je niet op de straat kwijt, geven de architecten aan; en ook niet in de plint, want dan is daar geen ruimte meer voor ander programma. Veel beter is om het fietsparkeren op -1 of +1 een plek te geven, in lichte ruimtes, en de ontsluiting van het fietsparkeren te combineren met de hoofdontsluiting van het woongebouw. Zorg ervoor dat het parkeren van je fiets een logische en positieve schakel wordt in het thuiskomen, aldus Huls en Ketting.

Deze podcast wordt mede mogelijk gemaakt door AGC.

Toren van Babel is een nieuwe maandelijkse serie binnen de Architectenweb Podcast. Hierin praat architect Daan Roggeveen (MORE Architecture) met ontwerpers, ontwikkelaars en andere experts die allemaal hun eigen perspectief hebben op hoogbouw. Doel is het antwoord vinden op de vraag: hoe maak je nu een echt goed hoog gebouw?

De tweede gast in deze serie is Caro van de Venne, partner bij Barcode Architects. Onderwerp van gesprek is hoogbouw en de openbare ruimte.  

Caro vertelt onder meer over het ontstaan van The Muse, de woontoren waarvoor Barcode zelf het initiatief nam. Direct ernaast bouwt het bureau nu een tweede toren, de driehoekige woontoren Casanova. Ze vertelt over hoe de torens functies delen, en hoe dit principe ook is toegepast in het Masterplan Rijnhaven in Rotterdam.

Caro vertelt over haar tijd in Zwitserland en Londen, en hoe die ervaring nog steeds doorwerkt in haar huidige praktijk. Ze gaat in op de start van Barcode Architects, en ze vertelt over haar plannen als nieuwe supervisor voor Sloterdijk I Zuid. Luisteren dus!

Toren van Babel wordt mede mogelijk gemaakt door Stichting Hoogbouw. 

Idee & Presentatie: Daan Roggeveen (MORE Architecture) 

Productie & Techniek: Lieven Heeremans

Muziek: Job Roggeveen

Reacties: hoogbouw@more-architecture.com

ZJA zet parametrisch ontwerpen bij steeds meer projecten in. Van de ongeveer vijftig medewerkers van het architectenbureau kan de meerderheid op die manier werken en hebben vijf ontwerpers zich er echt in gespecialiseerd. In gesprek met specialist computational design Jack Bakker en projectarchitect Kay Oosterman vanZJAover projecten als de Diamantbeurs, het Vrijheidsmuseum en de Verlengde Waalbrug, en over de volgende stappen die in parametrisch ontwerpen gezet (kunnen) worden.

De Shaded Dome is een concept voor een dubbele, textiele koepelconstructie. De kern wordt gevormd door een luchtgedragen koepel. Daar overheen is een tentconstructie gespannen. Tussen die membranen zit een spouw, zodat de koepelconstructie geventileerd kan worden en zo ook in warme landen toegepast kan worden. Anderhalf jaar geleden is in Groesbeek het eerste voorbeeld van deze Shaded Dome gebouwd: het Vrijheidsmuseum.

Voor de Shaded Dome heeft ZJA een uitgebreid parametrisch model gebouwd. Er zitten niet alleen parameters rond de draagconstructie in, maar ook parameters rond de daadwerkelijke productie van de dubbele koepel. Uit het model van ZJA kunnen de werktekeningen geëxporteerd worden, inclusief de werkvolgorde. In de podcast vertellen Kay Oosterman en Jack Bakker hoe spannend het was toen de koepel in Groesbeek opgeblazen werd. Er waren natuurlijk heel veel tests gedaan, maar om de constructie op deze schaal opgeblazen te zien worden...

Een dergelijke integratie van ontwerp en productie ziet ZJA graag, maar lukt nog niet altijd. Zo ontwierp ZJA de glazen koepel bovenop de Diamantbeurs in Amsterdam alleen op hoofdlijnen en heeft gevelbouwer Octatube deze verder uitgewerkt en vervolgens computergestuurd geproduceerd. Bij projecten als de Verlengde Waalbrug of het metrostation voor de E-lijn op Den Haag Centraal ging het parametrisch model van ZJA wel weer veel verder.

De volgende stappen die ZJA in het parametrisch ontwerpen wil zetten draaien om het toevoegen van meer intelligentie rond de draagconstructie, de bouwfysica en andere aspecten die te maken hebben met de duurzaamheid van de projecten. Nu worden de gemaakte parametrische ontwerpen op bepaalde momenten op deze vlakken getoetst. Maar ZJA ziet liever dat dit echt onderdeel wordt van de parametrische modellen. Met het incorporeren van intelligentie rond de draagconstructies is ZJA al begonnen.

Maar een misschien nog wel belangrijke stap die gezet kan worden rond parametrisch ontwerpen is dat het gereedschap, want dat is het natuurlijk, ingezet wordt om niet een vooraf bedacht ontwerp te tekenen, maar een ‘domein’ of ‘bandbreedte’ te definiëren en daarin met elkaar te zoeken naar de beste oplossing. Van alle partijen in het ontwerpproces, van ontwerpers tot opdrachtgevers, vraagt dat een mentaliteitsverandering, stelt Bakker. Maar als je dat doet, kun je als team boven de gezamenlijke intuïtie rond een ontwerp uitstijgen; dan kun je echt tot andere en verrassende oplossingen komen. 

En die oplossingen hoeven echt niet een heel bijzondere vorm te hebben, benadrukt Bakker, het kan eruit zien als een gewoon gebouw, maar onderhuids veel intelligenter in elkaar zitten.

TechArchitect
In samenwerking met de BNA maakt Architectenweb acht afleveringen van zijn podcast rond technologische innovatie in de architectenbranche. Deze afleveringen zijn te herkennen aan de extra aanduiding TechArchitect in hun titel.

Vragen die centraal staan in deze serie podcasts zijn: welke nieuwe rollen ontstaan er in de architectenbranche, welke nieuwe vaardigheden zijn nodig, wat is de impact van nieuwe technologie op de ontwerppraktijk?

Toren van Babel is een nieuwe maandelijkse serie binnen de Architectenweb Podcast. Hierin praat architect Daan Roggeveen (MORE Architecture) met ontwerpers, ontwikkelaars en andere experts die allemaal hun eigen perspectief hebben op hoogbouw. Doel is het antwoord vinden op de vraag: hoe maak je nu een echt goed hoog gebouw? De eerste gast in deze serie is Do Janne Vermeulen, partner bij Team V Architectuur. Onderwerp van gesprek is duurzame hoogbouw. 

Do Janne vertelt onder andere over HAUT, de hoogste houten woontoren van Nederland, die zij op dit moment aan het bouwen is in Amsterdam. Ze vertelt over de uitdagingen die ze in het ontwerpproces is tegen gekomen, en uiteraard over de kansen die hoog bouwen met hout biedt. Ook gaat ze in op het hoogbouwproject Y-towers in Amsterdam. In Rotterdam is Team V net gestart met de bouw van een hoogbouwcomplex aan de Boompjes, met een bijzonder mobiliteitsconcept.

Do Janne vertelt over haar tijd in Engeland, wat ze daar leerde en wat ze daarvan meenam naar Nederland. Ze gaat in op de achtergrond van haar bureau Team V, en vertelt ze hoe ze als lid van de welstandscommissie in Amsterdam met hoogbouw omgaat. En tenslotte vertelt ze over de tien to do’s voor een verdichte stad met gemeenschapszin en identiteit. Luisteren dus!

Toren van Babel wordt mede mogelijk gemaakt door Stichting Hoogbouw. 

Idee & Presentatie: Daan Roggeveen (MORE Architecture)

Productie & Techniek: Lieven Heeremans

Muziek: Job Roggeveen

Reacties: hoogbouw@more-architecture.com

Orange Architects startte ruim tien jaar geleden als samenwerkingsverband tussen drie bureaus waarmee internationale projecten werden gedaan. Het succes van het initiatief heeft het in de tussentijd getransformeerd tot een volwaardig architectenbureau dat nu projecten doet in zowel Nederland als ver daarbuiten. In gesprek met architecten Jeroen Schipper en Patrick Meijers over hun benadering.

De gebouwen die ze ontwerpen hebben inderdaad vaak een verhalende kant en een aansprekende vorm en materialisering, geven Schipper en Meijers toe, maar veel belangrijker is wat de gebouwen voor hun stedelijke omgeving en voor hun bewoners doen. Zo verwijzen de gouden pieken bovenop de woongebouwen die Orange Architects samen met KCAP Architects & Planners op het Vasilievsky-eiland in Sint-Petersburg heeft ontworpen naar de gouden pieken van belangrijke gebouwen in de stad, maar vinden de architecten het veel belangrijker dat de gebouwen beschutte en groene binnenhoven bieden, die onderling met poorten gekoppeld zijn, en dat de plinten in de woongebouwen ruimte bieden voor voorzieningen.

Net zo krijgt het grote woongebouw Jonas op IJburg een interessante, beetje geschubde huid van zink, waarop ook verwijzingen te vinden zijn naar het verhaal van Jonas en de Walvis, maar zit net als in dat verhaal de kracht van het project toch van binnen; in de publieke plint met talloze voorzieningen voor de buurt, de binnentuin en de ‘canyon’ met zijn route omhoog, naar de gemeenschappelijke daktuin met waterpartij.

En hoe spectaculair de woontoren die Orange Architects in Beiroet ontwierp ook is, uiteindelijk zorgde deze draagconstructie er ook gewoon voor dat de woningen (één per verdieping) een vrije overspanning kregen en spectaculair uitzicht over de omgeving kregen. Ook bleek juist deze opzet, die Schipper vergelijkt met een kruislingse stapeling van luciferdoosjes, de toren veel aardbevingsbestendiger te maken.

Het project in Beiroet was het eerste gerealiseerde project van Orange Architects, dat startte als samenwerking tussen Jeroen Schipper (JSA), Michiel Hofman (HofmanDujardin) en Patrick Meijers (A2Studio). Met het internationale succes van het initiatief ontstond bij Patrick Meijers en Jeroen Schipper de wens om het te transformeren tot een architectenbureau dat ook in Nederland projecten kon doen. Dat was voor Michiel Hofman aanleiding om eruit te stappen; hij wilde in Nederland blijven werken met zijn eigen bureau HofmanDujardin. Uiteindelijk heeft Patrick Meijers na twintig jaar afscheid genomen van visualisatiebureau A2Studio om zich volledig op Orange Architects te kunnen richten en is JSA afgelopen zomer opgegaan in Orange Architects.

Deze podcast wordt mede mogelijk gemaakt door AGC.

Zelf spreken de mede-oprichters van Studio RAP van een digitale workflow: de parametrisch opgezette ontwerpen die ze maken zijn direct verbonden met de computergestuurde productie ervan. Bij kleinere projecten faciliteert Studio RAP die productie in zijn eigen werkplaats, bij grotere projecten werkt het samen met leveranciers en bouwers. Met deze digitale workflow is het bureau tot op detail betrokken bij wat er geproduceerd wordt. Zo is Studio RAP feitelijk architect, ingenieur en producent ineen.

Wessel van Beerendonk en Lucas ter Hall zijn beide architect en mede-oprichter van Studio RAP. Het bureau is gevestigd in het RDM Innovation Dock in het Rotterdamse havengebied en heeft daar een werkplaats met een eigen robotarm. Studio RAP zet die robotarm – van het type die je bijvoorbeeld ook in autofabrieken tegenkomt – bijvoorbeeld in om in beton of klei te 3D-printen.

De directe verbinding tussen het ontwerp en de productie ervan stelt Studio RAP in staat om juist in de productie grenzen te verleggen. In de computer kunnen we heel veel ontwerpen, stelt Ter Hal, maar het vervolgens maken is nog een ander verhaal. Door al in een vroege fase prototypes te maken neemt het bureau opdrachtgevers en andere betrokken partijen mee in wat er mogelijk is. Het 3D-printen van keramische tegels – heel goed mogelijk. Het schuin omhoog 3D-printen van beton – ondertussen ook mogelijk. Een wand opbouwen uit 6.000 unieke driehoekige panelen – in het Theater Zuidplein is het resultaat nu te zien.

Het parametrisch opzetten van ontwerpen vraagt wel al in het begin van het ontwerpproces veel tijd, geeft Van Beerendonk aan, maar meestal zijn aanpassingen later veel sneller door te voeren. Kort na de start van de productie en montage van de zaalwand in Theater Zuidplein bleek dat de bordjes van de nooduitgangen in de theaterzaal verplaatst waren, waarop in 48 uur het ontwerp van de panelen daaromheen opnieuw gemaakt is en nieuwe productiedata naar de fabriek gestuurd is. Op het moment dat de montage bij de nooduitgangen aankwam, konden de juiste panelen gemonteerd worden. Het is een voorbeeld die goed de kracht van de digitale workflow laat zien.

De schaal van de projecten waar Studio RAP aan werkt wordt ondertussen groter. Zo werkt het bureau momenteel aan een woning (in CLT), een winkel (3D-geprint keramiek) en een woontoren (Combinatie van CLT en 3D-geprinte beton). Daarbij blijft Studio RAP de kleinere tot middelgrote projecten graag in de eigen werkplaats maken. Maar bij grotere projecten werkt het samen met externe partijen, zoals Bruil (3D-printen van beton) en Aldowa (gevouwen aluminium zaalwand). Om ook bij die externe partijen een computergestuurde productie op te zetten kan het bureau, via zijn zusterbedrijf RAP Technologies, ook de software leveren die de productie aanstuurt.

TechArchitect
In samenwerking met de BNA maakt Architectenweb acht afleveringen van zijn podcast rond technologische innovatie in de architectenbranche. Deze afleveringen zijn te herkennen aan de extra aanduiding TechArchitect in hun titel.

Vragen die centraal staan in deze serie podcasts zijn: welke nieuwe rollen ontstaan er in de architectenbranche, welke nieuwe vaardigheden zijn nodig, wat is de impact van nieuwe technologie op de ontwerppraktijk? In de hierop volgende afleveringen in deze serie staan onder meer koplopers op het vlak van parametrisch ontwerpen centraal.

De Knarrenhoven, Space-S en nu Reconsider… Inbo werkt al langere tijd aan projectmatige woningbouw waarin bewoners veel inspraak hebben in hoe hun toekomstige woning en buurt eruit komt te zien. Soms zijn de bewoners zelfs mede-initiatiefnemer van de projecten. Hoe verlopen deze processen en wat levert het precies op?

Trude de Vroomen, architect en partner bij Inbo, is betrokken bij het ontwerp van de Knarrenhoven die door heel Nederland gerealiseerd worden. Angelique Bellemakers, adviseur bij Inbo, was eerder betrokken bij Space-S in Eindhoven en werkt momenteel onder andere aan Reconsider in dezelfde stad – een pilot voor circulaire, sociale woningbouw. In deze podcast spreekt Michiel van Raaij, hoofdredacteur van Architectenweb, met hen over hoe in deze projecten nauw is / wordt samengewerkt met bewoners en wat dat concreet oplevert in het ontwerp van de woningen en de buurt.

Het concept voor het Knarrenhof is dat oudere bewoners er langer, zelfstandig in hun eigen huis kunnen blijven wonen, binnen de gezamenlijkheid van een hof met bewoners van alle leeftijden. In Zwolle en Hardenberg zijn nu de eerste twee Knarrenhoven opgeleverd. Architect Trude de Vroomen vertelt in de podcast welke keuzes hier zoal samen met de bewoners gemaakt zijn. Door iedere woning aan het hof slechts een 3-4 meter diep terras te geven, blijft in het midden van het blok vanzelf gemeenschappelijke ruimte over, binnen een reguliere dichtheid. Naast deze Knarrenhoven die echt als laagbouw zijn ontworpen, werkt Inbo ook aan Knarrenhoven met een hogere dichtheid. Zo is in Gouda net de bouw gestart van een Knarrenhof van drie lagen.

In het participatietraject voorafgaand aan de bouw van Space-S in Eindhoven, dat voor 90% uit sociale huur bestaat, was het volgens Bellemakers cruciaal dat richting de toekomstige bewoners de financiële en ruimtelijke effecten van keuzes inzichtelijk gemaakt werden. Door de woningen in piepschuim te bouwen kon bijvoorbeeld eenvoudig getoond worden wat het betekent om wel of geen bad in de badkamer te plaatsen. Dan kan de badkamer groter gemaakt worden, maar dat heeft dan wel weer effect op de huurprijs. Verder viel het Bellemakers op dat de toekomstige bewoners hele concrete wensen hadden wat betreft de inrichting van de buurt (doorwaadbaar, kleine hoven, ook veel groen) en de architectuur (grote ramen, bakstenen gevel). Daarbij bewaakte Inbo als architect dat het project goed zou passen in de omgeving van Strijp-S. Onlangs werd Space-S nog een zilveren World Habitat Award toegekend.

Met het Woonbedrijf werkt Bellemakers momenteel ook in Eindhoven aan een pilot voor circulaire sociale woningbouw – Reconsider. Daarbij wordt ieder onderdeel van het woonproject ter discussie gesteld en met toekomstige bewoners besproken… van de woningplattegronden via de hoofddraagconstructie tot de gevel. In plaats van een betonnen casco wordt nu bijvoorbeeld gedacht aan een houten constructie met vloeren uit verstevigd zand. Voor de gevel wordt ingezet op grote leien uit gerecycled kunststof. Een belangrijk aspect verder is hoe de duurzaamheid van het project gedragen kan worden door de bewoners, zowel op de korte als op de lange termijn.

Deze podcast wordt mede mogelijk gemaakt door AGC.

Door inzet van Virtual Reality gaat het ontwerpproces niet alleen sneller, het is voor alle partijen ook leuker, stelt Maarten Polkamp, architect en mede-oprichter van Personal Architecture. In de vijfde aflevering van onze serie podcasts rond technologische innovatie in samenwerking met de BNA vertelt Polkamp over hoe hij met zijn architectenbureau BIM inzet en in het verlengde daarvan VR.

Bij hun eerste experimenten met Virtual Reality merkte Polkamp dat opdrachtgevers in de virtuele presentatie van het ontwerp ineens andere dingen zagen. Terwijl het ontwerp al uitgebreid in plattegronden en doorsneden besproken was. Dat zette hem aan het denken. Terwijl hij had verwacht dat VR een nieuw presentatiemiddel zou zijn, ontdekte hij dat het vooral ook een samenwerkingsmiddel is.

Ondertussen zet Personal Architecture bij iedere betrokken partij de VR-bril op. Ook in het overleg met professionele opdrachtgevers en adviseurs levert het zien van het ontwerp in Virtual Reality veel op, geeft Polkamp aan. Hoewel hij dat niet had verwacht, zorgt Virtual Reality er ook bij professionals voor dat zij sneller en beter inzicht krijgen in het ontwerp. Waardoor sneller geschakeld kan worden en misverstanden voorkomen worden. Ook aannemers, en hun uitvoerders, laat hij het ontwerp nu in VR zien.

Bovenal merkt Polkamp dat Virtual Reality het ontwerpproces leuker maakt. Iedereen wordt er enthousiast van, vertelt hij, en dat is belangrijke smeerolie in een proces dat op zichzelf al complex genoeg is.

Maarten Polkamp leidt Personal Architecture samen met Sander van Schaik. Vanuit hun kantoor in Rotterdam werken ze aan heel verschillende opgaven, van verbouwingen van woningen tot grotere transformaties en nieuwbouw. Daarnaast ontwikkelt het bureau ook zelf projecten. 

Zo’n tien jaar geleden is het bureau gestart met ontwerpen in BIM. Sinds enkele jaren is VR daar bij gekomen. Als het om BIM gaat is Polkamp kritisch over de rol van installatie-adviseurs. Die zien BIM in zijn optiek nog teveel als iets extra’s in plaats van als de basis van waaruit gewerkt wordt. Ter contrast: constructeurs konden tien jaar geleden al goed met BIM uit de voeten.

TechArchitect
In samenwerking met de BNA maakt Architectenweb acht afleveringen van zijn podcast rond technologische innovatie in de architectenbranche. Deze afleveringen zijn te herkennen aan de extra aanduiding TechArchitect in hun titel.

Vragen die centraal staan in deze serie podcasts zijn: welke nieuwe rollen ontstaan er in de architectenbranche, welke nieuwe vaardigheden zijn nodig, wat is de impact van nieuwe technologie op de ontwerppraktijk? In de hierop volgende afleveringen in deze serie staan onder meer koplopers op het vlak van parametrisch ontwerpen centraal.

Wie vanuit de oude binnenstad van Delft over de Sint Sebastiaansbrug richting de campus van de TU Delft beweegt, ziet aan de linkerhand in de nok van het oude ketelhuis nu de naam Vakwerkhuis staan. In de afgelopen jaren heeft Vakwerk Architecten het ketelhuis, dat destijds de energie leverde voor wat toen nog de Technische Hogeschool heette, getransformeerd tot een combinatie van coworking space, café en eigen huisvesting van het architectenbureau. Afgelopen zomer opende het en is het omarmd door alle doelgroepen die het bureau voor ogen had: bewoners, studenten en andere creatieven.

Bij de transformatie heeft Vakwerk Architecten bijna alle rollen in het ontwerp- en bouwproces op zich genomen: financier, opdrachtgever, hoofdaannemer, hoofdgebruiker en eigenaar. Zelfs de tweedehands bouwmaterialen die gebruikt zijn, zijn door het architectenbureau zelf opgekocht. In de podcast vertellen architecten Paul Ketelaars en Ellen van der Wal van Vakwerk Architecten over dit proces. De rol van hoofdaannemer hadden ze van tevoren niet zo bedacht, maar ontstond toen ze geen geschikte partij konden vinden. Daarop besloten ze om het project partieel aan te besteden, wat er uiteindelijk in resulteerde dat zo’n twintig gespecialiseerde partijen de transformatie uitgevoerd hebben.

Het oude ketelhuis bestond uit heel verschillende bouwdelen, waarvan er een aantal een flinke vrije hoogte hadden. Om het karakter van die hoge ruimtes zoveel mogelijk te behouden heeft Vakwerk Architecten ervoor gekozen daar wel een extra verdieping in aan te brengen, maar die als een los meubel in de ruimte te plaatsen, met een eigen trap. Het resultaat is een ensemble waar op de begane grond alle bouwdelen met elkaar verbonden zijn, maar op de verdieping er verschillende ‘eilanden’ zijn. Juist de verdieping is daarmee bij uitstek geschikt als concentratiewerkplek.

In de podcast vertelt Ellen van der Wal verder over het Isala Diaconessenhuis dat het bureau in Meppel heeft ontworpen en dat momenteel in uitvoering is en vertelt Paul Ketelaars over de woning die hij voor zichzelf in Delft heeft ontworpen. En dan gaat het ook nog even over die eigenwijze branding van het bureau.

Deze podcast wordt mede mogelijk gemaakt door AGC.

Parametrisch ontwerpen levert ook bij het ontwerp van gewone gebouwen, zoals schoolgebouwen of woongebouwen, bewijsbaar intelligentere oplossingen op, stelt Lennaert van Capelleveen, architect en mede-oprichter van ArchiTech Company. In deze vierde aflevering van onze serie podcasts rond technologisch innovatie in samenwerking met de BNA vertelt Van Capelleveen over zijn ervaringen met parametrisch ontwerpen en waarom hij denkt dat dit onderdeel is van de toekomst van het architectenvak.

Tot nu toe wordt parametrisch ontwerpen – het niet ‘tekenen’ maar ‘programmeren’ van ontwerpen – vooral ingezet om gebouwen met een complexe geometrie bouwbaar te maken. Maar de software is ondertussen zover dat deze manier van ontwerpen ook toepasbaar is op hele gewone gebouwen. De voordelen zijn voor Van Capelleveen evident: door parametrisch te ontwerpen kunnen voorstellen door de computer vergaand geoptimaliseerd worden en kunnen die optimalisaties vervolgens inzichtelijk gemaakt worden aan opdrachtgevers – die zijn dus bewijsbaar.

Met zijn architectenbureau ArchiTech Company heeft Van Capelleveen meegetekend aan de gevels voor het nieuwe hoofdkantoor van ASML, dat ontworpen is door JHK. De wens om veel daglicht, maar weinig directe zoninstraling, binnen te halen, leverde bij dat project bij iedere gevel heel andere, driedimensionale luifels op –- aangezien iedere gevel natuurlijk een andere oriëntatie op de zon heeft.

Met ArchiTech Company richt Van Capelleveen zich volledig op parametrisch ontwerpen. Momenteel werkt het bureau aan een woontoren in Den Haag, waar het parametrisch ontwerpen ingezet wordt om de plattegrond te optimaliseren op onder andere daglicht en bruto-netto-verhouding, maar ook om windhinder op straat te voorkomen.

Samen met Spring Architecten heeft ArchiTech Company in Den Haag ook een schoolgebouw ontworpen. Hierbij zijn rond de ramen kleine, afgeronde kapjes ontworpen die directe zoninstraling voorkomen. Binnen het ontwerp levert dat een spanning op tussen rechte vormen en afgeronde vormen die Van Capelleveen interessant vindt. Ook in de natuur worden rechte en ronde vormen gecombineerd, stelt hij.

TechArchitect
In samenwerking met de BNA maakt Architectenweb zes afleveringen van zijn podcast rond technologische innovatie in de architectenbranche. Deze afleveringen zijn te herkennen aan de extra aanduiding TechArchitect in hun titel.

Vragen die centraal staan in deze serie podcasts zijn: welke nieuwe rollen ontstaan er in de architectenbranche, welke nieuwe vaardigheden zijn nodig, wat is de impact van nieuwe technologie op de ontwerppraktijk? In de hierop volgende afleveringen in deze serie staan onder meer koplopers op het vlak van parametrisch ontwerpen centraal.

In deze aflevering gaat Michiel van Raaij, hoofdredacteur van Architectenweb, in gesprek met Nanne de Ru, architect en oprichter van Powerhouse Company, en ontwikkelaar en mede-oprichter van RED Company.

In het gesprek heeft Nanne de Ru het over ‘de excels’ en daarmee bedoelt hij dat bouwprojecten en bouwprocessen alsmaar verder dichtgerekend worden. Dit gebeurt niet alleen bij commerciële projecten, maar bijvoorbeeld ook bij scholen en publieke gebouwen. En dit gaat regelmatig ten koste van de architectuur, maar ook van de positie van de architect. Met Powerhouse Company constateerde hij dat het steeds moeilijker werd om nog een volledige ontwerpopdracht te krijgen.

Vijf jaar geleden besloot De Ru daarom een vlucht naar voren te maken en zelf ook projecten te gaan ontwikkelen. Samen met ontwikkelaar Niels Jansen richtte hij daarom RED Company op. Bij zijn zelf ontwikkelde projecten kon hij voortaan zelf de condities bepalen waarop Powerhouse Company, en alle andere partijen in het ontwerpproces, zouden werken. Maar het belangrijkste is dat hij op deze manier meer echt goede gebouwen kan realiseren, zo legt hij uit.

Als ontwikkelaar kun je een project omlaag redeneren: vanuit een gefragmenteerd proces een zo goedkoop mogelijk gebouw realiseren en dat voor een gemiddelde prijs in de markt zetten. Maar, zo legt De Ru uit, je kunt als ontwikkelaar ook een project omhoog redeneren: vanuit een integraal ontwerpproces een werkelijk goed gebouw realiseren en dat voor een bovengemiddelde prijs in de markt zetten. Op dat laatste zet hij met RED Company in.

De eerste resultaten van die benadering zijn te zien in Hoofddorp, waar hij met zijn teams hoofdkantoren voor Asics en Danone heeft ontwikkeld en ontworpen. Een aantal andere projecten is momenteel in aanbouw. Zoals een honderd meter hoge woontoren in Eindhoven die uit een in onbruik geraakt gebouw van architect Hugh Maaskant omhoog komt. Of een drijvend kantoor in de Rijnhaven van Rotterdam met een volledig houten draagconstructie. 

Ondertussen werkt RED Company ook samen met andere architectenbureaus, zoals Office Winhov, Studio Gang en Mecanoo. In de toekomst wil De Ru dat verder uitbouwen en in het gesprek roept hij architecten dan ook op om – als ze hulp kunnen gebruiken bij het ontwikkelen van projecten – contact met hem op te nemen.

Deze podcast wordt mede mogelijk gemaakt door AGC.

In deze aflevering gaat Michiel van Raaij, hoofdredacteur van Architectenweb, in gesprek met Femke Feenstra, architect en partner van Gortemaker Algra Feenstra Architecten, over de uitbraak van het coronavirus, hoe zorggebouwen voorbereid kunnen worden op een volgende uitbraak, maar ook over de zorg in bredere zin.

Misschien moet ieder ziekenhuisbed in Nederland geschikt gemaakt worden om ook als Intensive Care-bed te kunnen dienen als dat nodig is, stelt architect Femke Feenstra. Als we de capaciteit op de Intensive Care echt willen verhogen, om een volgende uitbraak van dit of een ander virus op te kunnen vangen, dan kan dat wat haar betreft een scenario zijn.

Dat we in Nederland relatief weinig ziekenhuisbedden hebben, in het bijzonder op de IC’s, kan Feenstra goed verklaren. Iedere dag dat een patiënt langer op bed ligt, vertaalt zich in een verlenging van het hersteltraject. Binnen de zorgsector wordt er dan ook breed op ingezet om de ligduur te verkorten. De overcapaciteit aan bedden die er ooit nog was, is er in de loop van de jaren uit bezuinigd. De keerzijde daarvan is tijdens de coronacrisis pijnlijk duidelijk geworden: een piek in het aantal patiënten opvangen is heel lastig. Daar moet echt wat veranderen.

Wat betreft het zo snel mogelijk weer in beweging krijgen van patiënten ziet Feenstra ook nog genoeg ruimte voor verbetering. En architectuur kan daarin echt helpen. Bijvoorbeeld door van de gang een werkelijke prettige ruimte te maken en patiënten te stimuleren hun bezoek niet in hun kamer te ontvangen maar in een interessante ruimte verderop in de gang. Het concept dat Feenstra hiervoor ontwikkeld heeft, noemt ze ‘het reactiverend ziekenhuis’. Op verschillende plekken in Nederland wordt dit al succesvol toegepast.

Waar het bij patiënten op ‘reactiveren’ draait, gaat het bij ouderen om ‘blijvend activeren’ zou je kunnen zeggen. De woning met een voordeur aan de straat moeten we daarin niet vergeten, waarschuwt Feenstra. Er is immers geen eenvoudiger manier dan contact te maken met de buren dan even de voordeur te openen en naar buiten te wandelen. 

De eigen voordeur aan de straat vormt ook het thema bij het woonzorgcentrum dat Feenstra in Zierikzee heeft ontworpen. Door dat gebouw de vorm te geven van een lange slinger konden alle woningen daar aan de buitenzijde een eigen voordeur krijgen. Wel zo prettig en handig. Aan de binnenzijde hebben de woningen daarbij een tweede voordeur die uitkomt op de route langs de verschillende tuinen daar.

Deze podcast wordt mede mogelijk gemaakt door AGC.

In deze aflevering gaat Michiel van Raaij, hoofdredacteur van Architectenweb, in gesprek met Samir Bantal, directeur van AMO, over de stormachtige ontwikkelingen op het platteland en de tentoonstelling die hij samen met Rem Koolhaas daarover samenstelde in het Guggenheim Museum in New York.

Uitbraken van virussen in de afgelopen decennia, en ook de huidige uitbraak van het coronavirus, zijn misschien wel de manier waarop de natuur tegen de oprukkende mensheid zegt ‘tot hier en niet verder’, denkt Samir Bantal: we zitten in een proces waarin de hele aarde productief gemaakt wordt voor ons leven in de stad en daar zit misschien wel een grens aan.

De afgelopen jaren werkte Samir Bantal samen met Rem Koolhaas intensief aan de tentoonstelling ‘Countryside. The Future’ die eind februari opende in het Guggenheim Museum in New York. Vanwege de coronapandemie moest het museum enkele weken na de opening van de tentoonstelling zijn deuren sluiten. Het is nog onduidelijk wanneer die deuren weer geopend worden. Om iedereen toch de kans te geven de tentoonstelling te beleven, wordt momenteel gewerkt aan een digitale registratie van de tentoonstelling. Later zal de tentoonstelling trouwens ook naar Europa komen, in ieder geval naar het Arc en Rêve architectuurcentrum in Bordeaux.

In deze podcast vertelt Bantal verder hoe hij aan de tentoonstelling gewerkt heeft en gaat hij in op enkele casestudies die hierin gepresenteerd worden. Door onze fixatie op de stad, lijken we te zijn vergeten dat er ook alternatieven voor zijn, stelt hij. Zo zijn er op het Chinese platteland bijvoorbeeld gemeenschappen gecreëerd die via de Chinese app TaoBao meubels verkopen, direct aan Chinese consumenten. Een andere interessante case is die van de Familistère, die in de Noord-Franse stad Guise gerealiseerd is, en waar ruim 1.700 mensen in een gemeenschap rond een fornuizenfabriek samenwoonde in drie grote gebouwen die van alle gemakken voorzien waren.

Deze podcast wordt mede mogelijk gemaakt door AGC.

Het begon met terrazzovloeren met 3D-geprinte patronen erin, maar ondertussen levert Aectual ook 3D-geprinte binnenwanden, trappen en zonwering. Naast het op lijnzaad gebaseerde printmateriaal, waar het mee werkt, experimenteert het bedrijf met het 3D-printen van beton om ook gevelafwerking te kunnen maken.

De 3D-printtechnologie is destijds door DUS Architects ontwikkeld, maar enkele jaren geleden verzelfstandigd in Aectual om specifieke producten aan te kunnen bieden en samenwerkingen aan te kunnen gaan met welke architect dan ook. Aectual is daarmee in ook een voorbeeld van hoe de architectenbranche steeds diverser wordt. Hier vertakt die zich zelfs richting de maakindustrie.

Jelle Feringa leidt als Chief Technology Officer (CTO) bij Aectual de verdere ontwikkeling van de 3D-printtechnologie. Het gaat daarbij om de verdere ontwikkeling van de materialen waarmee geprint wordt, om het doorontwikkelen van de eigen printkoppen, het verder bouwen aan de eigen software, en om het perfectioneren van de bestaande producten en ontwikkelen van nieuwe producten. Dat alles hangt natuurlijk met elkaar samen.

Interessant is dat de printers momenteel overdag vaak ingezet worden voor R&D en dat ze ‘s avonds en in het weekend de productie draaien. In de Nederlandse vestiging van Aectual gaat het daarbij om enkele printers, maar het plan is om de productiecapaciteit de komende jaren flink op te voeren met nieuwe vestigingen in Dubai en de Verenigde Staten.

De besproken aflevering van BinnensteBuiten is hier terug te kijken: https://binnenstebuiten.kro-ncrv.nl/terugkijken/4-oktober-2019.​

Een gebouw bijna volledig uit hout, dat bijdraagt aan de biodiversiteit in de omgeving, en voorzieningen heeft als een gedeelde moestuin en gedeelde mobiliteit… de gebouwen die architect Robert Winkel wil ontwikkelen moeten wel echt iets toevoegen aan de stad en het portfolio van zijn bureau. Anders doet hij het niet. Een echte ontwikkelaar wil hij zichzelf dan ook niet noemen, eerder een architect die regelmatig ook zelf initiatief neemt. “Ik zoek het niet op, maar zeg er ook geen nee tegen.”

Door ook zelf projecten te initiëren kan hij met zijn bureau onafhankelijker opereren en kritischer zijn op waar hij aan werkt. Bij de projecten waarin hij risicodragend participeert ontvangt Mei Architects & Planners een normale ontwerpvergoeding en deelt hijzelf daar bovenop mee in het succes van het project. In een kleinere variant hierop participeert hij met zijn bureau in ruil voor een bonus aan het eind.

Ervaren architectenbureaus kan Winkel het zelf ontwikkelen van projecten aanraden. Hij noemt het ketenintegratie: het naar elkaar toe kruipen van ontwikkelaar en architect maakt het mogelijk om veel sneller te schakelen en intelligenter te acteren. In de podcast vertelt hij wat voor slimmigheden hij bij projecten als het Kaaspakhuis in Gouda en het Spaardersbad ook in Gouda toepaste. Door bijvoorbeeld niet te proberen een programma in een monument te proppen, maar vanuit het monument te kijken wat daar logisch in past.

Volgens Winkel is het juist interessant om bijzondere projecten te ontwikkelen. Niet iedereen wil in een loft in een oud pakhuis of oud zwembad wonen, maar er zijn genoeg mensen die juist op zoek zijn naar zoiets bijzonders en bereid zijn om daar iets extra’s voor te betalen. Wat hem betreft moet je slim nadenken welke niches er zijn en kun je daarop ontwerpen. In zijn optiek verkopen uitgesproken projecten uiteindelijk niet alleen sneller, maar zijn ze ook beter bestendig tegen een mogelijke nieuwe crisis - met het kopen van een reguliere woning wacht je als koper dan sneller, terwijl je dat bijzondere project niet wilt missen.

Deze podcast wordt mede mogelijk gemaakt door AGC.

De Pontsteiger is door Arons & Gelauff architecten helemaal uitgewerkt in BIM, in nauwe samenwerking met de constructeur en installatieadviseur, plus enkele onderaannemers. Het is het grootste project dat het bureau op die manier uitwerkte sinds het zo’n tien jaar geleden BIM omarmde om een grotere rol te kunnen spelen in de uitwerking van hun projecten. In tegenstelling tot sommige andere bureaus koos Arons & Gelauff architecten ervoor om eerst bij bouwers te rade te gaan wat zij uit de BIM-modellen wilden halen. Daarop hebben zij hun werkmethodiek afgestemd. Dat blijkt in de praktijk een succesvolle benadering.

Vanuit de branche zijn regelmatig verhalen te horen over architectenbureaus die niet verder dan tot het DO+ betrokken zijn bij hun projecten, soms eindigt de betrokkenheid zelfs al na een VO+. Dat is niet de betrokkenheid die Arons & Gelauff ambieert. Juist in de verdere uitwerking van het project, wordt het nog beter, kan het ‘rijpen’ in hun ervaring. Bovendien: wie kan het project nou beter uitwerken dan de partij die het bedacht heeft?

Een valkuil bij BIM, geeft architect Floor Arons toe, is om het ontwerp te snel in te veel detail uit te werken. Cruciale details werkt hij met zijn team eerst in eenvoudige tekeningen uit. Pas als er overeenstemming is over dat dat het de juiste oplossingen zijn, worden ze in het BIM-model toegepast. Anders ben je vooral de onduidelijkheid aan het vermenigvuldigen, geeft hij aan.

Zelf begint Arons & Gelauff architecten een ontwerpproces gewoon in SketchUp, maar werkt het daarin wel volgens een BIM-systematiek, zodat dat 3D-model in de loop van het proces met een script omgezet kan worden in een Revit-model, waar het dan met de betrokken adviseurs aan verder werkt. In die scripts ziet Arons trouwens nog veel potentie, omdat die het mogelijk maken parametrisch te ontwerpen, bijvoorbeeld varianten voor het parkeren te genereren. Daar liggen wat hem betreft veel kansen voor architecten.

Sociale woningbouw in Mexico, een kunstpark in het noorden van de Verenigde Staten, een galerie in Seoul, een museum in Nederland… architect Florian Idenburg (SO-IL) werkt vanuit New York aan projecten over de hele wereld. In deze podcast vertelt hij waarom hij zich, na een periode voor SANAA gewerkt te hebben, juist daar wilde vestigen.

In de projecten die hij met zijn bureau SO-IL doet, zoekt Idenburg altijd naar een vernieuwing van de architectuur. De wereld verandert en dat vraagt in zijn optiek om het continu herdenken van typologieën. Vervolgens wil hij die gemuteerde typologieën ook een nieuwe architectonische uitdrukking geven. Daarbij is in zijn werk een fascinatie voor schermen en transparanties te zien, maar ook voor complex gevormde vlakken. Met dat laatste hoopt hij tot een architectuur te komen die opener is in zijn betekenis, die op velerlei manieren uitgelegd kan worden.

In het gesprek vertelt Idenburg ook hoe het lesgeven aan de Harvard Graduate School of Design zijn bureau op meerdere manieren heeft geholpen om uit te groeien tot wat het nu is. Van het onderzoek naar de werkomgeving dat hij met zijn studenten uitvoerde, verschijnt volgend jaar een boek bij Taschen.

In Virtual Reality kun je als architect, samen met je opdrachtgever en gebruikers, het ontwerp op de juiste schaal, 1:1, beoordelen. Dat zorgt ervoor dat discussies over de oplossingen heel anders verlopen dan wanneer ontwerpen via andere media gepresenteerd worden. Het maakt het mogelijk om sneller, betere beslissingen te nemen. Dat kan dus veel tijdwinst opleveren.

Bij Mecanoo wordt Virtual Reality al enige tijd ingezet in ontwerpprocessen, naast traditionele media als renderingen en maquettes, en merkt Hanegraaf dat het proces daarmee voor alle partijen soepeler verloopt. Veel architecten denken dat het meer iets is voor opdrachters en gebruikers dan voor henzelf, maar ook hen helpt het om ruimtes beter op hun ervaring te toetsen, zo weet Hanegraaf. Door inzet van Virtual Reality worden ontwerpen dus nog beter.

Naast zijn werk bij Mecanoo is Hanegraaf ook betrokken bij start-up Arkio, dat begin volgend jaar software op de markt wil brengen waarin je in Virtual Reality kunt ontwerpen. In de podcast legt Hanegraaf uit hoe dit werkt. In plaats van dat je met een muis en toetsenbord ruimtes vormgeeft, doe je dat met je handen. Dat maakt ontwerpen op die manier eigenlijk ‘natuurlijker’ dan zoals dat nu gebeurd.

TechArchitect
In samenwerking met de BNA maakt Architectenweb zes afleveringen van zijn podcast rond technologische innovatie in de architectenbranche. Deze afleveringen zijn te herkennen aan de extra aanduiding TechArchitect in hun titel.

Vragen die centraal staan in deze serie podcasts zijn: welke nieuwe rollen ontstaan er in de architectenbranche, welke nieuwe vaardigheden zijn nodig, wat is de impact van nieuwe technologie op de ontwerppraktijk? In de hierop volgende afleveringen in deze serie staan onder meer koplopers op het vlak van BIM, parametrisch ontwerpen en 3D-printen centraal.

Het hergebruik van bestaande meubels uit drie vestigingen in een nieuw kantoor, de zoektocht naar een goede akoestiek in open kantoren, de voor- en nadelen van Well-certificering, het stimuleren van de gezondheid van werknemers, de opkomst van non-design… het komt allemaal langs in dit gesprek met Laura Atsma, architect en partner bij Fokkema & Partners.

De genoemde ontwikkelingen worden besproken aan de hand van de interieurontwerpen die Fokkema & Partners heeft gemaakt voor Rijkskantoor De Knoop in Utrecht, Unilever Global Foods Innovation Centre in Wageningen en Edge Technologies in Amsterdam.

In het gesprek benadrukt Atsma hoe leuk haar vak is, bijvoorbeeld als ze haar ontwerpen tot op de sfeerverlichting en de handgreepjes van de kasten kan uitwerken. Maar ze is ook kritisch op opdrachtgevers die bij architectenselecties al om een ontwerp vragen. Daarmee vragen ze aan ontwerpers feitelijk om hun kerncompetentie van tevoren al te leveren. Dat klopt eigenlijk niet, stelt ze. Terwijl er zoveel andere goede manieren zijn om een architect te kiezen.

Gesprek met Robert Mulder, architect en oprichter van Mulderblauw, over zijn ruime ervaring met het ontwerp van grote distributiecentra. Met een aantal slimme ingrepen, zoals het openen van de hoeken en het laten wegvallen van de docks tegen een donkere plint, weet hij deze enorme gebouwen toch architectonische kwaliteit te geven. Door gebruik te maken van de verschillende standaardmaten van de draagconstructie en gevelpanelen weet hij bovendien daglicht te introduceren in de grote hallen.

De ‘verdozing van ons landschap’ is inmiddels een gevleugeld begrip geworden en Mulder is het ermee eens dat er wat betreft de inpassing van deze grote gebouwen meer gedaan kan worden. Waarom wordt er bijvoorbeeld geen groen landschap omheen ontworpen, om de hoge hallen te verhullen? Maar, zo benadrukt hij ook; lang niet overal nemen nieuwe gebouwen ook nieuwe ruimte in. Zo komt het nieuwe distributiecentrum voor Zalando, dat Mulderblauw in Bleiswijk ontwerpt, op de plek te staan van twee oude hallen.

Een opgave die richting de toekomst alleen maar groter wordt is de bezorging van pakketjes in de stad. Volgens Mulder is het niet onaannemelijk dat de huidige bezorging, met allemaal verschillende busjes, echt gaat veranderen en dat de bezorging veel meer gecombineerd gaat worden, vanuit hele nieuwe, misschien wel gestapelde distributiecentra aan de rand van de stad. Met zijn bureau doet hij momenteel onderzoek naar zo’n nieuw type distributiecentrum aan de rand van Amsterdam.

Gesprek met Marc Koehler, architect en oprichter van Marc Koehler Architects, over hoe het concept voor Superlofts is ontstaan, hoe het zich in de tijd heeft ontwikkeld en wat voor unieke woningen het oplevert. Ook gaat hij in op de bredere rol die het bureau daarbij in het ontwerpproces speelt, als mede-initiatiefnemer en mede-ontwikkelaar. Maar het bureau verzorgt ook de marketing van het woonconcept. Koehler sluit af met een pleidooi voor 'open bouwen': een manier van bouwen in de traditie van Habraken, die niet alleen circulair en natuurinclusief is, maar gebouwen en woningen ook veel flexibeler maakt.

Gesprek met Sander Ros, algemeen directeur en architect bij RoosRos Architecten, over opvolging binnen een familiebedrijf, hun succes in de scholenbouw en het architectenbureau van de toekomst. Daarnaast wordt ingezoomd op het ontwerpen van het bureau voor de studentenhuisvesting op de campus van de TU Delft, het hoofdkantoor van Besix in Dordrecht en de Spaaihoeve – een school zonder traditionele klaslokalen.

Gesprek met David Gianotten, managing partner – architect bij OMA, over de bredere rol die het bureau nu op zich neemt, over zijn persoonlijke drijfveren, en over projecten als het Bajes Kwartier in Amsterdam, de nieuwe Kuip en het gebied eromheen in Rotterdam, en het Taipei Performing Arts Centre in Taiwan.