Muziek voor Stalin

1954 is het jaar waarin men voorzichtig de grenzen van de ideologische doctrine begint af te tasten, in de muziek…maar ook in de literatuur. Want de literaire sensatie van dat jaar is een roman van Ilja Ehrenburg met de veelzeggende en bijna symbolische titel ‘ De dooi’. Ook Westerse muziek vindt zijn weg weer naar de Sovjet-Unie. Amerika en de USSR sluiten zelfs een uitwisselingsverdrag voor muzikanten. Met Chroesjstjov breken nieuwe tijden aan.

Componist Tichon Chrennikov wordt de nieuwe baas van de Componistenbond. Het is voortaan zijn taak om componisten als Prokofiev en Sjostakvitsj in de pas te doen lopen. Ze worden gedwongen om in het openbaar hun excuses aan te bieden voor de foute muzikale keuzes die ze in het verleden hebben gemaakt. De vrouw van Prokofiev wordt gearresteerd, en niemand het aandurft om het voor haar op te nemen. Zo groot is de angst.

In September 1939 vallen de Duitsers Polen binnen. Joden gaan op de vlucht en trachten de grens met de Sovjet-Unie over te steken. Onder hen is ook de Mieczyslaw Vajnberg. Ook in de andere grote steden van Rusland worden prominente musici zo snel mogelijk geëvacueerd. Zo ook Sjostakovitsj, die eerst weigert. Intussen begint Stalin ook een nieuw soort heksenjacht, ditmaal op de uitvoerders van het lichte genre. Populaire artiesten als Klavdia Sjoelzjenko en Vadim Kozin passen hun liedjes aan.

In 1932 besluit Stalin om de muziek aan een artistieke doctrine te onderwerpen. Wat volgt is een grote zuiveringsactie. En in dit klimaat van angst en terreur besluit Prokofiev terug te keren naar zijn geboorteland. Het idee dat hij in Rusland meer kan betekenen als componist dan in het al te modebewuste Parijs, maakt hem grenzeloos naïef. Eerst wordt hij onthaald als een held, maar dan moet hij wanstaltige verjaardagcantates componeren voor Stalin terwijl een vriend wordt geëxecuteerd.

Wanneer in oktober 1917 Lenin en zijn bolsjewieken in Sint-Petersburg de macht grijpen, bevindt Prokofiev zich in een kuuroord in de Kaukasus. Voorlopig laten de bolsjewieken hem met rust omdat hij een kunstenaar is. Een jaar later maakte hij carrière in het buitenland. Terwijl Prokofiev het oorlogsgeweld weet te ontvluchten zijn er andere componisten die intussen een veel onfortuinlijker lot te wachten staat. Eén van hen is Vsevolod Zaderatsky.

Al vanaf de beginjaren van de Sovjet-Unie veranderde het Russische muziekleven ingrijpend. Componisten moesten ineens muziek maken ten dienste van de nieuwe socialistische staat: eenvoudige melodieën die arbeiders en boeren tot grootse prestaties aan zouden zetten. Muziek als arbeidsvitaminen! Musici stonden voor een dilemma: netjes binnen de lijntjes kleuren of toch maar rebelleren? Dat laatste was niet zonder gevaar: je werd sowieso getreiterd en sommigen belandden voor jaren in de Goelag.