Schandaal en controverse in de Russische literatuur - De wereld van geesteswetenschappen

Schrijven kon hij niet, maar dat wist hij zelf ook wel; belangrijker dan “mooi schrijven” was immers je in dienst te stellen van de Waarheid en het socialisme. Ondanks zijn gebrek aan literair talent was Nikolaj Tsjernysjevski (1828-1889) een van Ruslands productiefste en meest invloedrijke auteurs die met de utopische ideeënroman Wat te doen? (1863) de harten van veel linkse intellectuelen wist te veroveren. Deze tweede aflevering gaat over een man die ideologisch recht tegenover zijn collega’s Dostoevski en Toegenev stond, maar in populariteit niet voor hen onderdeed en uiteindelijk zou uitgroeien tot een  icoon van de revolutionaire beweging.

De novelle De Kreutzersonate is een van de verwarrendste en omstreden teksten uit de Russische literatuur. Tolstoj lijkt hierin te betogen dat het moderne huwelijk een vorm van prostitutie is en dat we eigenlijk elke vorm van seks zouden moeten opgeven. Verontruste lezers klommen massaal in de pen en vroegen hun leermeester om opheldering, en ook binnen zijn eigen gezin had Tolstoj wat uit te leggen. Zijn vrouw was woedend over de hypocrisie van haar man, die op papier totale onthouding leek te prediken, maar daar volstrekt niet naar leefde. Over deze rel, de spanningen in Tolstojs huwelijk en zijn steeds radicalere ideeën over seks en kunst gaat aflevering 3. 

Boris Savinkov was een bekende terrorist in het late Russische keizerrijk. Hij was het meesterbrein achter de dodelijke bomaanslagen op de minister van binnenlandse zaken, Vjatsjeslav von Plehve, in 1904 en op grootvorst Sergej Alexandrovitsj in het jaar daarop. Maar Savinkov had ook literaire ambities én connecties onder de meest vooraanstaande schrijvers. Die wilden hem best coachen. Het resultaat was de novelle Het Vale paard, volgens een criticus het ‘meest Russische boek sinds de publicatie Dostoevski’s onsterfelijke romans.’ Gaat het hier om een autobiografische bekentenisroman of om een revolutionair pamflet? Toonde Savinkov oprecht berouw over het bloed dat hij had vergoten of was het een doordachte pose? In deze aflevering leren we een man kennen die romans schreef over zijn leven en zijn leven gestalte gaf als een roman. 

Had de toegenomen vrijheid onder Michail Gorbatsjov (1985-1991) ook een schaduwzijde?  Nou en of! In hun gretigheid de sociale problemen van de late Sovjetunie te benoemen, stelden sommige schrijvers wel een heel onbarmhartige diagnose. Wat anders viel er over de Sovjetsamenleving te melden dan dat ze werd geteisterd door alcoholisme, huiselijk geweld en morele verloedering? Een pionier binnen deze ‘zwarte golf’ was Viktor Astafjev, een auteur die het grote publiek tot dan toe alleen van zijn dikke romans over Siberië kende, maar die nu met de felrealistische stadsroman De droevige detectiveuit een ander vaatje tapte. Astafjev deed echter meer dan inventariseren en beschrijven; hij maakte ook duidelijk wie er schuldig was aan het maatschappelijk verval en daarmee zette hij antisemitisme en Russisch nationalisme weer pontificaal op de kaart. 

Hoewel de cultuurbonzen het bestaan ervan ontkenden, ontstond er eind jaren ’50 ook in de Sovjetunie een onofficiële jongerencultuur met een eigen dresscode, slang en een voorkeur voor westerse muziek. Een kaartje naar de sterren, de roman die deze ontwikkeling leek te boekstaven, kreeg al snel de status van een cultboek, zeker nadat de autoriteiten de toegankelijkheid ervan probeerden te beperken omdat jonge lezers zich aan de onaangepaste personages zouden spiegelen.  In deze aflevering richten we ons op een sprankelende jeugdroman en de niet-aflatende pogingen van de autoriteiten om deze onschadelijk te maken. Ook zal duidelijk worden hoe hardnekkig het stalinisme in de jaren ’50 was, zelfs in de denkwijze en het taalgebruik van de meest uitgesproken anti-stalinisten. 

In deze laatste aflevering staat een historische sleutelroman centraal. Een Russische geschiedenisvan Ljoedmila Oelitskaja gaat over de na-stalinistisch Sovjetunie, in het bijzonder over de opkomst van de dissidentenbeweging in de jaren ’60 en ’70. Werden dissidenten als Andrej Sacharov en Andrej Sinjavski nog als martelaren en morele winnaars beschouwd toen de Sovjetunie uit elkaar begon te vallen, in het huidige Rusland is dat al lang niet meer het geval; landverraders waren het! Oelitskaja neemt het voor de dissidenten op en suggereert een parallel tussen het verstikkende politieke klimaat onder Leonid Brezjnev (1964-1982) en het niet minder repressieve regime van Vladimir Poetin. De Russische inval in Oekraïne maakt nog maar eens duidelijk hoe profetisch haar roman eigenlijk is. 

In 1907 werd Rusland overspoeld door een golf van morele paniek: onder invloed van de roman Saninzou de Russische jeugd zich in geheime clubs hebben verenigd en zich naar het voorbeeld van de held gretig aan ‘bandeloosheid’ overgeven. Waar kwamen deze verhalen vandaan? En was er ook maar iets van waar? Deze aflevering neemt de luisteraar mee naar een chaotische periode waarin literatuur, geruchten en nieuwsverslaggeving met elkaar lijken te versmelten en het beeld ontstaat van een op hol geslagen maatschappij die haar morele kompas definitief kwijt is.